Gints Zilbalodis: Làm phim để kể chuyện về nỗi lo âu và sợ hãi

Hành trình bền bỉ để chạm đến tượng vàng Oscar với tác phẩm Flow của Gints Zilbalodis, đạo diễn 30 tuổi đến từ xứ Latvia nhỏ bé khiến khán giả nhớ đến câu thoại của nhà phê bình Anton Ego trong Ratatouille: "Không phải ai cũng có thể trở thành nghệ sĩ vĩ đại, nhưng người nghệ sĩ vĩ đại có thể đến từ bất kỳ đâu".

Flow (đang chiếu rạp Việt với tên Lạc Trôi) - với kinh phí 3,6 triệu USD - đã vượt qua bom tấn Inside Out 2 để thắng hạng mục Phim hoạt hình hay nhất ở Oscar 2025. Đây là sự mở rộng và biến thể từ Aqua - tác phẩm hoạt hình ngắn thứ hai của Gints Zilbalodis. 

Cũng kể về hành trình lênh đênh sống sót trên biển của một chú mèo sợ nước, đứa con tinh thần của cậu thanh niên 18 tuổi Zilbalodis khi ấy có dáng dấp của một đứa trẻ vừa mới tốt nghiệp - lấy bản thân mình làm trung tâm, vừa nhút nhát vừa háo hức trên hành trình bước vào thế giới của người trưởng thành. Và Zilbalodis cũng lớn lên cùng những bộ phim của anh.

Làm phim để giãi bày

Sinh ra trong một gia đình có truyền thống về nghệ thuật - cha làm điêu khắc và là người điều khiển máy chiếu trong rạp phim, mẹ là họa sĩ - Zilbalodis hình thành tình yêu với điện ảnh ngay từ khi còn học cấp II, khi được xem những thước phim từ các cây đại thụ như Stanley Kubrick và Alfred Hitchcock. 

Anh luôn xem phim cùng với chú chó, và thấy cảm hứng từ những tên tuổi lớn. Với phim người đóng, Zilbalodis học những cú máy dài từ Alfonso Cuaron. Còn trong hoạt hình, nguồn cảm hứng lớn đến từ Hayao Miyazaki, mà cụ thể hơn là series hậu tận thế Future Boy Conan của đạo diễn lừng danh xưởng Ghibli, như anh chia sẻ gần đây với tạp chí Skwigly (Anh).

Khán giả mê Ghibli khi xem Flow sẽ bắt gặp những khung cảnh thiên nhiên mang màu xanh lá cây cỏ mang bóng dáng của những cánh rừng trong phim Hàng Xóm Của Tôi Là Tottoro và Công Chúa Mononoke, hay màu xanh ngọc mướt mát của đại dương từ Nàng Công Chúa Thung Lũng Gió. Away (2019), hoạt hình dài đầu tay của Zilbalodis, cũng phảng phất một số tương đồng với tác phẩm đoạt giải Oscar Spirited Away của Hayao Miyazaki.

Zilbalodis bắt đầu làm phim ngắn hoạt hình từ cấp III. Anh chọn hoạt hình vì cảm thấy đây là mảnh đất để anh học cách khám phá bản thân: "Tôi luôn cảm thấy tuyệt vọng và bất lực khi có những suy nghĩ trừu tượng mà người khác không thể thấu hiểu được. Dẫu việc làm phim mất nhiều thời gian, tôi cảm thấy mình có thể giãi bày những thứ mình muốn thổ lộ thông qua điều này. Việc làm phim hoạt hình không thoại cũng đến từ nỗi sợ phải viết thoại và phải làm việc với các diễn viên con người. Với hoạt hình, tôi chỉ đơn thuần kể những câu chuyện giàu hình ảnh và âm thanh".

Trước Flow, Gints Zilbalodis luôn một mình lặng lẽ làm phim, vì chúng cho anh sự tự do để thử nghiệm và nghỉ ngơi. Dẫu luôn ấp ủ làm một bộ phim người đóng, anh chia sẻ trên Facebook cá nhân rằng mình chọn làm phim hoạt hình vì "có thể tự thực hiện được và kinh phí rẻ". 

Tất cả những phim ngắn và cả Away đều do một tay Zilbalodis đảm nhiệm từ khâu kịch bản, đạo diễn, chỉnh màu, dựng phim, biên tập - phản ánh sâu sắc về những cung bậc cảm xúc trong quá trình sáng tác của anh.

Các nhân vật chính trong phim của Zilbalodis đều trải qua hành trình phiêu du của sự cô độc và sợ hãi, đau đáu nỗi niềm muốn được kết nối, muốn được tìm thấy nơi mình thuộc về. Hoạt hình ngắn đầu tay, Rush (2010), dài vẻn vẹn 1 phút, là câu chuyện về một chàng trai vì quá mải tránh người qua đường mà cuối cùng rơi xuống hố. 

Priorities (2014) là hành trình đi du khảo của một người với một con chó, còn Inaudible (2015) là cách một người nghệ sĩ chơi kèn quyết lấy lại phong độ sau khi bị điếc vì sét đánh. Away là lời trần thuật về nỗi cô đơn và khao khát quay về thế giới thực đến tận cùng của một thanh niên, nhưng trước đó anh phải chạy thoát quái vật màu đen và nhận sự trợ giúp của bầy chim.

Người hướng nội trước ánh đèn vinh hoa

Không lời thoại, xen kẽ nhiều khoảng nghỉ, cùng với những góc quay lạ tạo cảm giác không gian mơ hồ giữa thực và ảo, giữa sự sống và cái chết là những điểm nổi bật trong các tác phẩm của Zilbalodis. Đến Flow thì hành trình chiêm nghiệm về sự sống và cái chết, giữa lằn ranh sinh tử của người nghệ sĩ không còn cô độc nữa.

Việc Flow bắt đầu nhận được sự chú ý trong khuôn khổ Liên hoan phim Cannes và Liên hoan phim hoạt hình danh giá Annecy và sau đó là nhiều giải thưởng điện ảnh khác vẫn là một niềm hân hoan và bất ngờ lớn với vị đạo diễn trẻ và nhút nhát, nội tâm như Zilbalodis.

Luôn mang hội chứng kẻ mạo danh (cảm thấy mình không đủ tốt, đủ giỏi), thay vì tham gia cùng với ê kíp và báo giới lắng nghe đề cử các hạng mục trong giải thưởng của Viện Hàn lâm, Zilbalodis quyết định ở nhà cùng với chú chó cưng (cũng là nguồn cảm hứng cho Priorities và Flow) chờ tin, sau đó công khai khoảnh khắc này qua một video chia sẻ trên Facebook và kênh YouTube cá nhân.

Matīss Kaža, đồng biên kịch và đồng sản xuất cho Flow, chia sẻ: "Bản thân Gints là người hướng nội hơn tôi, anh ấy từ vắng mặt khỏi văn phòng nhiều lần trong quá trình sản xuất mỗi khi cần thời gian cho riêng mình. Đó là phương pháp làm việc của anh ấy. Là một nhà sản xuất, tôi tôn trọng những quyết định này".

Bất ngờ thay, những hình ảnh, clip chia sẻ khoảnh khắc của anh bên cạnh những chó mèo từ mạng xã hội luôn nhận được sự chú ý từ khán giả quốc tế vì sự dễ thương và hài hước. Thậm chí tạp chí Vogue còn có bài viết hóm hỉnh cho rằng Instagram của anh là thứ đáng giải trí nhất trong mùa lễ trao giải điện ảnh. 

Điều này cho thấy một mặt thú vị và duyên dáng của vị đạo diễn 30 tuổi này, khi anh "bắt" được xu hướng giải trí nội dung ngắn của khán giả - khi chúng ta luôn "phát sốt" với những chiếc clip động vật đáng yêu, vì bản thân anh là một người "cuồng mèo" suốt 5 năm trời. Zilbalodis cũng là một "con sen" chính hiệu với hai chú mèo và hai chú chó - xuất hiện hầu hết trong các phim của anh.

Diễn biến nội tâm của chú mèo trong Flow cũng phản ánh sự trưởng thành về tâm lý của Zilbalodis. "Tôi cảm nhận rằng qua thời gian khi giỏi hơn, tôi càng bớt lo âu hơn nhưng vẫn có nhiều nỗi sợ, đó cũng là điều bạn cần học cách sống chung với nó.[…] Tôi chỉ muốn khán giả thấy ngoài đời thực, chúng ta vẫn có thể học hỏi và trưởng thành nhưng vẫn có những điều không hoàn toàn thay đổi được và ta phải học cách sống chung với nó".

Niềm tin vào một thế hệ làm phim độc lập bền bỉ

Hành trình làm phim của Zilbalodis cũng khác với những thành công thường thấy ở những nhà làm phim hoạt hình trước đây - tạo dấu ấn và đạt được thành công qua các phim ngắn, sau đó bắt tay vào làm phim dài, các tác phẩm đều được bắt tay với các studio tên tuổi và kinh phí lớn, mất nhiều năm để thực hiện hay những tập phim pilot tạo được hiệu ứng viral (lan truyền) trên YouTube. Các phim ngắn của anh đều bị từ chối trong các liên hoan phim lớn, thậm chí có lượt tương tác khá khiêm tốn trên YouTube cho đến khi Flow thắng giải.

Zilbalodis tự mày mò qua các phần mềm đồ họa miễn phí (như Maya cho Away và Blender 3D cho Flow), tự thiết kế âm thanh và tự soạn nhạc trong lúc viết kịch bản và diễn hoạt khung cảnh. Mục đích của việc tự học cho phép anh có thể giao tiếp dễ dàng với các chuyên gia và hợp tác tốt hơn trong quá trình làm phim.

"Tôi nghĩ rằng việc học căn bản thực sự khá nhanh và khiến tôi nhớ đến chia sẻ của Orson Welles trong quá trình thực hiện phim Citizen Kane - ông ấy không biết gì về quay phim và đã học từ Gregg Toland những kiến thức căn bản trong suốt một buổi chiều. Điều này có thể áp dụng cho mọi thứ, bạn có thể học căn bản rất nhanh và tùy vào năng lực của mình để chứng minh sự nguyên bản của một tác phẩm" - Zilbalodis nói trong một bài phỏng vấn về quá trình làm Away.

Zilbalodis tin rằng việc tự học của mình có thể truyền cảm hứng đến những nhà làm phim trẻ đang học cách thử nghiệm sáng tạo thông qua ngân sách ít ỏi của mình: "Có nhiều lý do khiến cho việc phim được thực hiện với kinh phí thấp, nhưng đó là quyết định của tôi vì nhờ đó, tôi có toàn quyền kiểm soát sự sáng tạo của mình và đúng là trước đây tôi không có lựa chọn tiếp cận với nguồn ngân sách lớn và chưa đủ kinh nghiệm".

Cha mẹ Zilbalodis ủng hộ quyết định bỏ đại học của anh vì không có trường đào tạo về hoạt hình ở Latvia. Trong Flow, anh cũng dành sự tri ân cho đấng sinh thành ở đầu phim thông qua chi tiết bức vẽ con mèo (nhắc việc họa sĩ của mẹ) và những bức tượng chú mèo (nghề điêu khắc của cha).

Flow là dự án đánh dấu việc anh mở studio của riêng mình - Dream Well Studio - để kêu gọi tài trợ từ các quỹ quốc tế và hợp tác cùng với Pháp, Bỉ. Ở Latvia, đội ngũ làm phim trong một văn phòng với diện tích khiêm tốn, thi thoảng Zilbalodis lại qua Pháp để trao đổi với đội ngũ diễn hoạt. 

Phim cũng là lời tri ân của Zilbalodis dành cho các cộng sự của mình - những người đã giúp anh mở lòng, học cách san sẻ và thúc đẩy sự sáng tạo trong kể chuyện và đưa bộ phim ra khắp thế giới - đúng như tinh thần anh luôn ấp ủ qua việc kể những bộ phim không thoại: rằng khi lời thoại không cất lên, chúng ta trở nên đồng nhất với nhau, trở nên thuần khiết và cùng học cách nhìn thế giới bằng lăng kính đa sắc màu hơn.

Sau Flow, anh bắt tay vào thực hiện bộ phim đầu tiên có thoại và nhân vật con người của mình. Và, như mong mỏi anh chia sẻ trên mạng xã hội, Zilbalodis đang dần chuyển mình thành một chú capybara: vẫn đột phá, sáng tạo nhưng điềm tĩnh hơn, bớt lo sợ và mở lòng với thế giới hơn rất nhiều.