Đĩa gốm Chu Đậu, thế kỷ 15, hiện vật của Bảo tàng Nghệ thuật Dresden, Đức - Ảnh: Trần Đức Anh Sơn

Trong khi gốm Chu Đậu gần như vô danh ở các bảo tàng và sưu tập tư nhân tại Việt Nam vào trước thời điểm tàu đắm Cù Lao Chàm được phát lộ, nhiều bảo tàng lớn trên thế giới đã lưu giữ và trưng bày nhiều tuyệt tác gốm Chu Đậu.

Đó chính là bằng chứng vươn xa của gốm Việt, chứng minh những đoàn tàu buôn chở gốm Việt tỏa đi khắp thế giới, trong đó con tàu Cù Lao Chàm xấu số nằm lại biển khơi...

Có mặt ở hàng chục nước

Trong cuốn sách Vietnamese ceramics A separate tradition do John Stevenson và John Guy chủ biên (Art Media Resources with Avery Press, 1997) có giới thiệu nhiều món đồ gốm Chu Đậu tuyệt hảo, từ sưu tập của những bảo tàng lớn trên thế giới như: Metropolitan Museum of Art (New York), Denver Museum of Art (Denver), Seattle Art Museum (Seattle), Museum of Fine Arts (Boston), Birmingham Art Museum (Alabama) và Asian Art Museum of San Francisco (San Francisco) ở Mỹ; 

Society of Ancient Southeast Asian Ceramics, Kyoto National Museum, Machida Municipal Museum ở Nhật Bản; British Museum of London ở Anh; Museum of East Asian (Bath) và Art Gallery of South Australia (Adelaide) ở Úc; Museum het Princesshof (Leewarden) ở Hà Lan... 

Tuy nhiên, hiện vật gốm Chu Đậu nổi danh nhất thế giới là chiếc bình hoa lam ở Bảo tàng Tokapi Saray tại Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ)...

Cuối năm 1997, khi đang đi tu nghiệp ở Nhật Bản, tôi có dịp ghé thăm Bảo tàng Machida (Machida Municipal Museum) ở ngoại ô thủ đô Tokyo. 

Tại đây, tôi được quản thủ Yajima đưa đi xem sưu tập gốm Việt Nam, trong đó có rất nhiều đĩa gốm Chu Đậu kích thước lớn từng tham gia cuộc triển lãm “Những chiếc đĩa lớn” tổ chức ở các thành phố Tokyo, Osaka và Masuda năm 1997.

Theo lời TS Yajima, sưu tập gốm Việt Nam trong Bảo tàng Machida rất đồ sộ, phần lớn là quà tặng của nhà sưu tập Yamada Yoshio.

TS Yajima cho biết thêm có khoảng 20 bảo tàng ở Nhật Bản có đồ gốm Chu Đậu và đồ gốm Việt Nam nói chung, nhưng những món đồ quý nhất phần lớn thuộc về Bảo tàng Machida, Bảo tàng Mỹ thuật Fukuoka và Bảo tàng Gốm sứ Kyushu.

TS Yajima viết thư giới thiệu tôi với các quản thủ ở Bảo tàng Gốm sứ Kyushu và Bảo tàng Mỹ thuật Fukuoka. 

Rời Tokyo, tôi tiếp tục hành trình đến Kyushu, Fukuoka và được xem hầu hết những món đồ gốm Chu Đậu đang lưu trữ ở các bảo tàng này. 

Phần lớn hiện vật ở đây đều tuyệt hảo và toàn bích, do các bảo tàng này mua được trong những cuộc bán đấu giá cổ vật ở Nhật Bản, châu Âu và châu Mỹ, hoặc do các nhà sưu tập hảo tâm hiến tặng.

Chiếc ang gốm Chu Đậu, thế kỷ 15, hiện vật của Bảo tàng Nghệ thuật Dresden, Đức - Ảnh: Trần Đức Anh Sơn

Tháng 9-2004, tôi cùng hai nhà sưu tầm và nghiên cứu gốm sứ là Thomas Ulbrich (ở Đức) và Philippe Truong (ở Pháp) đến Bảo tàng Nghệ thuật Dresden, tọa lạc trong cung điện Zwinger (Dresden, Đức).

Nơi đây cũng có một số đồ gốm Việt Nam thời Lý - Trần - Lê, trong đó có hai món đồ gốm Chu Đậu, xứng đáng gọi là bảo vật: chiếc đĩa lớn và chiếc ang (vò), đều có niên đại cuối thế kỷ 15.

Chiếc đĩa có đường kính khoảng 32cm, tình trạng hoàn hảo. Lòng đĩa vẽ hoa cúc và hai dải hồi văn hoa lá. Đáy đĩa tô men nâu (men sôcôla), một đặc trưng gốm Việt Nam thời Lý - Trần - Lê.

Chiếc ang cao 28cm, đường kính thân 35cm, trang trí các đồ án hoa cúc và hoa mẫu đơn, các dải hồi văn đầu cánh hoa ở bên ngoài.

Kỹ thuật tạo dáng, chất liệu thai cốt, màu men của chiếc đĩa và chiếc ang này rất tuyệt hảo. Các họa tiết được vẽ với bút pháp tinh xảo, chứng tỏ chúng được làm ra bởi một tay nghề điêu luyện lúc thịnh thời của kỹ nghệ chế tác gốm hoa lam đời Lê.

Philippe Truong cho hay: “Đây là một trong ba chiếc ang nổi tiếng nhất của dòng gốm hoa lam Việt Nam. Chiếc thứ nhất là tài sản của Bảo tàng Lịch sử quốc gia Nhật Bản ở Tokyo, chiếc thứ hai thuộc sở hữu một nhà sưu tập lừng danh tại London. Và đây là chiếc thứ ba”.

Còn Bảo tàng Dân tộc học Muenchen là nơi sở hữu nhiều đồ gốm Việt Nam nhất trong các bảo tàng ở Đức, chủ yếu là gốm men ngọc thời Lý, gốm hoa nâu thời Trần, gốm hoa lam thời Lê - Mạc và đồ sứ ký kiểu thời Nguyễn.

Hiện vật gốm Chu Đậu quý hiếm trong bảo tàng này là chiếc hũ gốm hoa lam cao 40cm chứng minh vẽ chim phượng và mây.

Người quản thủ kho gốm sứ ở Bảo tàng Dân tộc học Muenchen cho tôi biết: “Cách đây ba năm, chiếc hũ này được hãng bán đấu giá Lempertz rao bán với giá 3.000 DM nhưng không ai mua.

Sau phiên đấu giá, có một nhà sưu tập đã mua chiếc hũ này dưới giá sàn, không hiểu sao về sau nó lại hiện diện trong kho của bảo tàng này. Lúc đó người ta chưa biết giá trị của món đồ.

Cách đây ít tháng, một chiếc hũ tương tự được rao bán trên mạng với giá 25.000 euro và được mua ngay tức khắc”.

Bát trà chân cao Chu Đậu, thế kỷ 16, men lam đỏ và lục, nguyên thuộc sở hữu của tướng quân Tokugawa Ieyasu (1542 - 1616) - Ảnh: Philippe Truong

Báu vật của nhiều bảo tàng

Bảo tàng Lịch sử và nghệ thuật Hoàng gia Bỉ có đến 3.000 cổ vật Việt Nam, gồm: trống đồng Đông Sơn, đồ gốm thời Giao Chỉ, đồ gốm thời Lý - Trần - Lê - Mạc, đồ sứ ký kiểu của triều Nguyễn và tượng điêu khắc Champa.

Trong đó gốm Chu Đậu nổi tiếng nhất ở bảo tàng này là sưu tập chân đèn thời Mạc với hơn 20 chiếc chân đèn quý hiếm.

Bảo tàng Hoàng gia Mariemont có khoảng 150 cổ vật Việt Nam, mua từ sưu tập của Clément Huet (1952) và từ các cuộc đấu giá cổ vật thuộc các sưu tập: Hồ Đình, Bảo Đại, Bảo Long... do Binoche-Ventes và Loudemer-Ventes tổ chức những năm 1990, trong đó có rất nhiều kendi, đĩa lớn và bình tì bà thuộc dòng gốm Chu Đậu, đặc biệt là sưu tập các con giống trong gốm Chu Đậu có niên đại vào thế kỷ 16.

Tháng 10-2013, tôi có mặt tại Bảo tàng Nghệ thuật Tokugawa ở Nagoya, Nhật Bản. Đây là nơi trưng bày những bộ sưu tập bát uống trà chân cao lừng danh, men tam thái, xuất xứ từ Chu Đậu.

Trong số đó đáng chú ý là chiếc bát thuộc sở hữu của tướng quân Tokugawa Ieyasu từ năm 1616, có hoa văn vẽ bằng men đỏ và men lục, thành ngoài vẽ hoa văn hình cánh sen và hoa cúc xen kẽ một nhánh cây bạch quả, đáy phủ men nâu.

Ngoài ra còn có chiếc bát trà gốm chân cao là bảo vật của gia tộc dòng thứ Owari-Tokugawa.

Hình dáng, màu sắc và hoa văn của chiếc bát trà gốm Chu Đậu này đã được lãnh chúa Owari-Tokugawa dùng làm mẫu để chế tác bát trà trong lò gốm của họ.

Philippe Truong đã căn cứ vào lối trang trí độc đáo và riêng biệt của hai chiếc bát trà này, cả về kỹ thuật thể hiện lẫn kiểu thức hoa văn, đã nhận định đây là những chiếc bát trà được đặt làm riêng cho tướng quân và gia tộc Tokugawa.

Vì thế mà hai chiếc bát trà gốm Chu Đậu này đã được Chính phủ Nhật Bản đưa vào danh mục tài sản văn hóa quan trọng (Yuzo bukazai) của Nhật Bản.

Có thể thấy rằng sự hiện diện của các bát trà gốm Chu Đậu chân cao này đã tạo nên những ảnh hưởng đối với kiểu dáng và trang trí cho những món đồ gốm sản xuất tại Nhật Bản trong thế kỷ 17.

Sự ảnh hưởng này còn kéo dài đến thế kỷ 19 với những hiện vật gốm Nhật Bản có niên đại thế kỷ 19 được tìm thấy ở Nhật Bản, Bảo tàng Mỹ thuật Boston và Freer Gallery of Arts ở Washington D.C. (Mỹ).

__________

Kỳ tới: Hưng thịnh rồi vội suy tàn

Vì sao gốm Chu Đậu phát triển rực rỡ suốt hai thế kỷ 15 và 16 và vì sao suy tàn đến tuyệt tích sau đó?