Cảnh bên ngoài Nhà máy Formosa (ảnh chụp ngày 18-4-2017) - Ảnh: Văn Định

Ông Phạm Xuân Hằng bình luận như vậy sau khi Ủy ban Kiểm tra trung ương có kết luận về thi hành kỷ luật đối với các cá nhân của Bộ Tài nguyên - môi trường, tỉnh Hà Tĩnh có liên quan sự cố môi trường biển do Formosa gây ra.

Ông nói để có được các kết quả kiểm tra, xử lý với các cá nhân, tổ chức có liên quan, tôi hoan nghênh các cơ quan của Đảng đã vào cuộc.

Nhưng tôi muốn đặt một câu hỏi trước tiên rằng giải quyết như vậy đã triệt để chưa?

Theo tôi là vẫn chưa triệt để. Bởi việc xử lý mới dừng lại ở cấp bộ, đối với cá nhân các ông Nguyễn Minh Quang, Bùi Cách Tuyến, Nguyễn Thái Lai..., và ở cấp tỉnh là ông Võ Kim Cự.

Chúng ta đều biết rằng đây là siêu dự án nhiều tỉ USD, nhiều vấn đề phải được quyết định ở cấp Chính phủ, hay nói cách khác là phải được lãnh đạo Chính phủ “gật đầu” thì các cấp dưới mới làm được.

Vậy thì Chính phủ nhiệm kỳ 2011-2015 có trách nhiệm gì không, trách nhiệm đến mức nào, có ai bị xử lý không và những kinh nghiệm gì được rút ra cho cái gọi là “sự cố” này? Vấn đề đặt ra cần được làm rõ, có như vậy thì nhân dân mới yên tâm.

* Thưa ông, cho đến thời điểm này, khi các cơ quan có thẩm quyền của Đảng kết luận, xử lý các tổ chức, cá nhân có liên quan đến sự cố môi trường biển miền Trung do Formosa gây ra thì có thể nói rằng sự cố đối với môi trường biển này là do nhân tai gây ra, sự việc này để lại bài học gì?

- Dẫu trách nhiệm của các cá nhân, tổ chức có được xử lý thì bài học đầu tiên phải rút ra rằng xử lý trách nhiệm như vậy là chậm trễ.

Sự cố xảy ra với môi trường biển, ảnh hưởng nặng nề đến đời sống ngư dân và các ngành nghề có liên quan, xã hội bức xúc.

Nếu như Chính phủ đã chỉ đạo các cơ quan chức năng phối hợp với các nhà khoa học sớm tìm ra nguyên nhân, buộc Formosa phải cúi đầu xin lỗi, bồi thường cho nhân dân bốn tỉnh miền Trung khá kịp thời thì sự chậm trễ trong xử lý cán bộ lại gây bức xúc dư luận.

Tôi theo dõi các phiên họp Quốc hội thì thấy chính các đại biểu như ông Trần Công Thuật (phó bí thư thường trực Tỉnh ủy, trưởng Đoàn đại biểu Quốc hội tỉnh Quảng Bình), Dương Trung Quốc (đại biểu Quốc hội tỉnh Đồng Nai)... đã lên tiếng rất mạnh mẽ yêu cầu phải khẩn trương xử lý trách nhiệm các cá nhân một cách nghiêm khắc, nhưng đến nay mới thấy có ý kiến xử lý kỷ luật về mặt Đảng, còn xử lý về mặt Nhà nước đối với những cá nhân nêu trên thì chưa thấy.

Cần phải trả lời rõ là tại sao lại làm chậm như vậy, do quy trình thủ tục hay do còn lấn cấn chuyện gì khác?

Đặt vấn đề như vậy để một lần nữa nhấn mạnh nguyên nhân sâu xa của cái gọi là “sự cố Formosa” là do nhân tai.

Nhân tai ở đây là con người gây ra, không phải là người dân bình thường, mà là bắt nguồn từ những cán bộ có chức có quyền không biết vì lý do gì, lợi ích gì mà vi phạm như vậy.

Việc xác định trách nhiệm cán bộ trong vụ việc này tôi cho rằng không khó, bởi đây chưa phải là vụ án hình sự; các hồ sơ, giấy tờ, chữ ký, đề xuất, phê duyệt... có liên quan đều sờ sờ ra đấy, trong tầm tay của các cơ quan Đảng, Nhà nước của ta chứ có phải sang Đài Loan để điều tra, thu thập đâu (thậm chí tôi còn biết khi sự cố môi trường biển xảy ra, các nghị sĩ Quốc hội Đài Loan cũng đã lập tức lên tiếng yêu cầu làm rõ sự việc).

Đành rằng xử lý con người phải thận trọng, nhưng thử hỏi rằng khi nắm quyền trong tay thì những cán bộ ấy có thận trọng không?

Nếu việc xử lý được tiến hành khẩn trương, nghiêm minh thì lòng dân đỡ xáo trộn hơn, các lực lượng được cho là thiếu thiện cảm bên ngoài sẽ khó lợi dụng vào đó để kích động.

Vậy ở đây là bài học về việc cần phải xử lý kịp thời, công khai, minh bạch những sự việc lớn, thu hút rộng rãi dư luận xã hội, đặc biệt là những sự việc gây bức xúc xã hội, để làm an lòng dân.

PGS.TS Phạm Xuân Hằng - Ảnh: Hoàng Long

* Nói riêng về trường hợp ông Võ Kim Cự. Sự cố môi trường biển miền Trung xảy ra trước khi cử tri bỏ phiếu bầu ông này làm đại biểu Quốc hội trong tư cách chủ tịch Liên minh hợp tác xã VN. Khi ấy, nhiều ý kiến đã đặt ra vấn đề tư cách đại biểu Quốc hội của ông Cự, nhưng cuối cùng ông ấy vẫn được vào Quốc hội...

- Ngay cả khi ông Cự đã trúng cử rồi thì dư luận vẫn đặt vấn đề về tư cách đại biểu Quốc hội của ông ấy, ngay giữa những ngày “nóng bỏng” nhất của sự cố môi trường biển.

Lẽ ra các cơ quan có trách nhiệm phải sớm xử lý vấn đề như tôi đã nói ở trên, để Hội đồng bầu cử quốc gia xem xét, không xác nhận tư cách đại biểu Quốc hội của ông Cự.

Các cơ quan có trách nhiệm đã làm chậm và rất mất thời gian cho việc này. Đáng lẽ MTTQ VN cũng phải có ý kiến ngay, tôi là thành viên đoàn chủ tịch thì tôi thấy mình cũng còn nể nang, không phát biểu kịp thời.

* Một vấn đề cần đặt ra là với cả hệ thống các cơ quan chuyên môn và chính quyền từ trung ương đến địa phương như vậy, để sự cố Formosa xảy ra, khi kết luận thì có “vi phạm nghiêm trọng” ở cả cấp bộ và cấp tỉnh... Phải chăng có vấn đề về tổ chức cán bộ và kiểm soát quyền lực?

- Nếu nói cho đủ thì còn có cả vai trò của cấp sở nữa. Sở Tài nguyên - môi trường Hà Tĩnh có trách nhiệm gì, với tư cách là cơ quan chuyên môn của địa phương, quản lý địa bàn?

Như tôi đã nói, việc xử lý trách nhiệm và rút ra bài học về công tác cán bộ cần phải thực hiện triệt để, nghiêm túc và công bằng, tránh bỏ sót và tránh để dư luận cho rằng chỉ “tắm từ vai trở xuống”.

Ở cấp tỉnh thì kêu gọi đầu tư, tham mưu, đề xuất, quản lý địa bàn..., nhưng để được thẩm định, phê duyệt, quyết định chính sách ưu đãi vượt khung và những vấn đề khác như cấp phép xả thải, chấp thuận công nghệ sản xuất... thì phải cao hơn cấp tỉnh, cụ thể là Bộ Tài nguyên - môi trường và Chính phủ.

Nhân dân không hoài nghi, bức xúc sao được khi mà qua chừng ấy cơ quan, với “sai phạm nghiêm trọng” của các bộ ở các cấp, đã để hậu quả xấu xảy ra. Ở đây có tình trạng như dân gian vẫn nói là “con voi chui lọt lỗ kim”.

Vậy ai đã giúp “con voi chui lọt lỗ kim”? Phải trả lời rõ điều đó thì nhân dân mới tin, mới thấy thuyết phục, nếu không thì vẫn chưa đáp ứng yêu cầu của thời kỳ liêm chính và kiến tạo.

* Trong giai đoạn vừa qua, ở một số địa phương khi triển khai dự án lớn thì có tình trạng dư luận xã hội, các nhà khoa học phản biện, cảnh báo nhưng việc tiếp thu rất hạn chế. Phải chăng đó là hệ quả của “tư duy nhiệm kỳ” và thu hút dự án bằng mọi giá?

- Tôi nhớ rằng khi triển khai dự án Formosa, có nhiều cảnh báo đâu chỉ là các khía cạnh môi trường, công nghệ, hiệu quả dự án, mà còn cả cảnh báo về vị trí trọng yếu về an ninh quốc phòng nơi họ đặt nhà máy.

Rồi sau đó báo chí cũng phản ánh bao chuyện như họ xây tường cao hào sâu, dựng miếu thờ, sử dụng nhiều lao động người Trung Quốc...

Nếu những cảnh báo của báo chí, dư luận được tiếp thu, đánh giá kịp thời thì hậu quả xấu khó xảy ra. Formosa cũng chẳng phải là ví dụ duy nhất.

Còn những ví dụ khác cho thấy khi quyết định các dự án, người ta đã bỏ ngoài tai, phớt lờ những cảnh báo, phản biện, góp ý của người dân, nhà khoa học.

Gần đây nhất, việc Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc yêu cầu tạm dừng dự án “thép Cà Ná” là một trong những ví dụ hiếm thấy về chuyện người có trách nhiệm lắng nghe ý kiến từ dư luận.

Tóm lại, phải nói rằng sự cố Formosa năm 2016 để lại bài học đau xót và đắt giá cho đất nước ta trên bước đường phát triển.

Bài học ấy cảnh tỉnh về công tác cán bộ, về giám sát quyền lực, về hiệu quả của bộ máy nhà nước, về cơ chế dân chủ trong lắng nghe ý kiến của nhân dân, về bảo vệ môi trường và phát triển bền vững...

Một anh cán bộ gắn với chiếc ghế ngồi, với địa vị chỉ một vài nhiệm kỳ thôi, nhưng yêu cầu phát triển bền vững đất nước thì không có nhiệm kỳ.