Duterte đối diện Tòa Hình sự quốc tế

Đó là một phản bác có lý. Nhưng chính ông Duterte, khi nắm quyền, đã ra lệnh cho cảnh sát sát hại hàng nghìn người mà không có bất cứ căn cứ pháp luật nào. Khi tranh cử năm 2016, ông nói với đám đông là sẽ giết nhiều người tới nỗi cá ở vịnh Manila sẽ mập lên rất nhiều nhờ ăn xác chết.

Tội ác chống nhân loại

Tháng 11-2024, khi điều trần ở Thượng viện, ông Duterte thừa nhận ra lệnh cho cảnh sát thực hiện các vụ sát hại. Ông không xin lỗi về hành vi này, cho rằng đội sát thủ chỉ nhắm vào những kẻ buôn ma túy. 

Nhưng những nạn nhân đều không được xử án. Rất nhiều người được cho là có tội với căn cứ mập mờ. Con số chính thức là hơn 6.000 người thiệt mạng. Tòa hình sự quốc tế (ICC) nói con số thật là hàng chục nghìn.

Ông Duterte bị giới chức Philippines bắt dựa theo lệnh truy nã của ICC. Tới tối 11-3, ông được đưa lên máy bay tới The Hague của Hà Lan để chờ xét xử. Nhà cựu lãnh đạo 79 tuổi trở thành nguyên thủ đầu tiên của châu Á phải ra tòa ICC với cáo buộc về tội ác chống lại nhân loại.

Công tố viên Philippines thực hiện lệnh bắt sau khi nhận được lệnh truy nã từ ICC sáng sớm 11-3. Ông Duterte bị bắt ngay sau khi rời máy bay bay từ Hong Kong. Lệnh truy nã nêu tội danh là "giết người, phạm tội chống nhân loại" liên quan cuộc chiến chống ma túy của ông.

Ông Duterte từng rút Philippines khỏi ICC từ năm 2019 khi tòa này bắt đầu điều tra các cáo buộc về giết người phi pháp có hệ thống dưới thời ông làm tổng thống. Ban đầu, chính quyền Ferdinand Marcos Jr. cũng nhiều lần nói sẽ không hợp tác với cuộc điều tra.

Nhưng tới gần đây thì họ đã đổi ý và nói họ "buộc phải tuân thủ" nếu cảnh sát Interpol yêu cầu hỗ trợ. Khi được hỏi sẽ nói gì với những người ủng hộ Duterte, ông Marcos hôm 11-3 nói chính phủ của ông "chỉ làm đúng vai của mình" khi thực hiện các cam kết quốc tế: 

"Chúng tôi không giúp tòa ICC. Lệnh bắt được thực hiện theo yêu cầu của Interpol. Chính trị không liên quan việc này".

Diễn biến này đến khi quan hệ giữa hai gia đình quyền lực bậc nhất Philippines - nhà Duterte và Marcos - đổ vỡ. Con gái ông Duterte, Sara, bị luận tội hồi tháng 2 với các tội danh tham nhũng và âm mưu ám sát tổng thống.

"Kẻ trừng phạt"

Ông Duterte, từng là cựu công tố viên và thị trưởng thành phố lớn thứ hai Philippines Davao suốt bảy nhiệm kỳ, làm tổng thống giai đoạn 2016-2022. 

Ông vẫn luôn bảo vệ cuộc chiến chống ma túy mà theo ông là cảnh sát chỉ giết người trong tình huống tự vệ. Ông nói với những người ủng hộ là sẵn sàng chịu "tù mọt gông" nếu việc này giúp Philippines loại bỏ được ma túy.

Trước khi là tổng thống, ông Duterte có biệt danh "Kẻ trừng phạt" bởi các chiến dịch kéo dài nhiều năm và thường là rất bạo lực nhắm vào những kẻ buôn ma túy ở Davao. 

Ông thường khoe rằng cuộc chiến giúp Davao trở thành thành phố an toàn bậc nhất nhờ thiết quân luật, cấm hút thuốc và các chiến dịch trấn áp tội phạm. "Quên luật nhân quyền đi. Nếu là tổng thống, tôi sẽ hành động y như thời thị trưởng. Những kẻ buôn ma túy, cướp bóc hay lười biếng, tốt nhất là biến đi. Vì tôi sẽ giết bọn này", ông nói khi tranh cử.

Những tuyên bố bạt mạng của ông từng được coi là dấu ấn riêng của một chính trị gia khác biệt ở đất nước mà tham nhũng và hành chính quan liêu ảnh hưởng đến đời sống người dân ở mọi tầng nấc. 

Khi nắm quyền, ông lập tức triển khai các biệt đội sát thủ nhằm tiêu diệt những tay buôn ma túy - rất nhiều nạn nhân là nam thanh niên ở các khu ổ chuột. Ba năm sau khi ông Duterte rời nhiệm sở, hiện mới có 8 cảnh sát bị buộc tội vì sát hại 5 nạn nhân trong cuộc chiến chống ma túy.

Ông Duterte từ lâu vẫn phản bác các cáo buộc về nhân quyền và cho rằng cuộc chiến chống ma túy là việc thực hiện luật nội địa. Ông luôn nói sẽ không chịu áp lực trước quyền tài phán từ quốc tế và thường xuyên thách thức các công tố viên ICC là hãy bắt ông.

Khi thông tin về vụ bắt giữ lan đi, rất nhiều người đã sốc. Không ai nghĩ ông Duterte sẽ bị bắt và đưa tới tòa ICC. Một số nhanh chóng tới nhà thờ để dự các buổi lễ tưởng nhớ hàng nghìn nạn nhân của cuộc chiến chống ma túy - họ coi đây là bước đầu đòi lại công lý.

Những gia đình có người thân đã mất thì rất vui trước tin Duterte bị bắt. "Những người mẹ có chồng và con bị giết bởi cuộc chiến đều rất hạnh phúc vì họ chờ điều này từ rất lâu rồi" - Rubilyn Litao, điều phối viên của phong trào "Rise Up for Life and for Rights", nói với AFP. 

Raquel Fortun, người từng khám nghiệm 117 thi thể trong vai trò chuyên gia pháp y, nói rất nhiều thi thể có vô số phát đạn vào đầu và cơ thể. Cô nói đã luôn kêu gọi mọi người tìm kiếm công lý.

Năm ngoái, khi Hạ viện Philippines tiến hành điều tra cuộc chiến chống ma túy, ông Duterte đã từ chối xuất hiện tại phiên điều trần. Dù vậy ông đã xuất hiện tại Thượng viện hồi tháng 10, nơi ông có nhiều sự ủng hộ. 

"Với tất cả những thành công và khiếm khuyết, tôi là người duy nhất chịu trách nhiệm pháp lý hoàn toàn - ông nói - Vì các cảnh sát thực hiện theo lệnh của tôi nên tôi chịu trách nhiệm. Tôi là người nên vào tù, không phải là các cảnh sát tuân theo lệnh của tôi".

Khi vụ án lần đầu được đưa ra tòa ICC, Duterte phản đối là tòa này không có quyền tài phán và nói sẵn sàng chấp nhận bị bắt và xét xử ở tòa Philippines. Ở Hong Kong trước khi bị bắt, ông tuyên bố với hàng trăm người ủng hộ là hành động của ông thời cuộc chiến chống ma túy là "lớp vỏ bảo vệ bình yên" cho người Philippines và mọi việc ông làm là vì đất nước.

Dù không thể tranh cử tiếp sau 6 năm nhiệm kỳ, ông Duterte vẫn là nhân vật được ủng hộ trên chính trường Philippines. Con gái Sara nói ông "bị cưỡng ép phải tới The Hague". 

"Đây không phải công lý - đây là đàn áp và ngược đãi", bà viết. Ông Duterte hiện đang ở trại tạm giam của ICC, nơi ông chờ phiên ra tòa đầu tiên nhằm xác nhận thông tin nghi phạm và thông báo tội danh bị cáo buộc.

Khoảng trống từ các tòa quốc tế

Theo The Economist, vụ bắt Duterte cho thấy cả điểm mạnh và yếu của các tòa quốc tế. Một mặt, nhà lãnh đạo từng ra lệnh sát hại hàng nghìn người không qua quy trình tố tụng giờ đối mặt với tòa án, và khả năng án tù rất dài. Điều đó sẽ khiến các lãnh đạo cầm quyền khác phải suy nghĩ lại nếu muốn hành động tương tự.

Mặt khác, vụ truy tố được xúc tiến vì những thay đổi ở chính trường Philippines. Ông Duterte, người được ủng hộ rộng khắp trong cuộc chiến chống ma túy, hết nhiệm kỳ từ 2022. Người kế nhiệm ông, Marcos Jr., là con một cựu tổng thống. 

Con gái ông Duterte, bà Sara, là phó tổng thống của ông Marcos. Liên minh hai đại gia đình giúp ông Duterte an toàn một thời gian, cho tới khi mâu thuẫn nổ ra.

Tòa ICC theo đuổi mục tiêu cao quý: truy tố các cá nhân phạm tội ác chiến tranh, diệt chủng, tội ác chống lại loài người hay hành vi gây hấn như xâm lược nước láng giềng. Nhưng hoạt động của tòa thường bị hạn chế bởi rào cản chính trị, cả ở tầm quốc gia và quốc tế. 

ICC cũng không có quyền tài phán với các nước chưa tham gia tòa và không có quyền thực hiện các biện pháp chấp pháp. Họ không thể bắt người nếu không có sự hợp tác của nước sở tại. 

ICC thành công phần lớn chỉ với các cựu lãnh đạo châu Phi, còn lại thì họ không làm được gì nhiều. Khi ICC ra lệnh bắt Tổng thống Nga Vladimir Putin liên quan tới cuộc chiến ở Ukraine, một cấp dưới của ông Putin đe dọa "cắt lớp bằng tên lửa siêu vượt âm" vào tòa ở The Hague và "các thẩm phán cần quan sát cẩn thận bầu trời".

Dưới thời ông Donald Trump, Mỹ cũng ngày càng chống đối ICC. Washington chưa bao giờ tham gia tòa do sợ lính Mỹ ở nước ngoài có thể bị truy tố. Hôm 6-2, ông Trump thậm chí đã áp lệnh cấm vận với công tố viên trưởng ICC Karim Khan, vì "các hành vi bất hợp pháp, vô căn cứ nhắm vào nước Mỹ và đồng minh thân cận Israel". 

Ông Khan đã yêu cầu bắt giữ ba quan chức cấp cao Hamas vì sát hại người Israel và hai người Israel vì các tội ác ở Gaza: Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu và cựu bộ trưởng quốc phòng Yoav Gallant. Vụ với Israel hiện vẫn tiếp tục trong khi vụ với người Palestine thì không, do những người bị buộc tội nay đều đã bị Israel giết chết.

Tất cả những điều đó cho thấy cánh tay dài của luật pháp hiện có thể đụng tới những nhân vật có vấn đề của các nước tầm trung là cùng. Với các cường quốc và khách hàng của họ, ICC vẫn hầu như bó tay. ■