Du lịch tình nguyện: Vừa ngắm cảnh, vừa hành thiện

Mỗi sáng tại trang trại hữu cơ Angelikas Gård ở Thụy Điển, các tình nguyện viên bắt đầu ngày mới với các công việc như nhổ cỏ, tưới cây và chăm sóc động vật. Họ không được trả lương, chỉ được bao ăn ở. Họ không chỉ giúp đỡ chủ trại mà còn học hỏi và trải nghiệm cuộc sống nông thôn.

Angelika, chủ trang trại, từng là một nhà quản lý thời trang trước khi mua lại nơi này vào năm 2017. Cô bắt đầu từ con số 0, không biết gì về trồng trọt, nhưng không ngừng học hỏi. Các tình nguyện viên đến từ khắp nơi trên thế giới, mang theo những kỹ năng và kinh nghiệm khác nhau, đã giúp cô xây dựng một cộng đồng học hỏi và phát triển. Mỗi người đều có nhiệm vụ riêng nhưng tất cả đều chung mục tiêu: giúp xây dựng và duy trì một trang trại hữu cơ đầy sức sống.

Ngoài thành phẩm là nông sản tươi ngon họ còn có "trái ngọt" tinh thần. "Tôi gieo những hạt này cách đây ba tuần. Thật tuyệt khi thấy chúng nảy mầm" - Julika, một tình nguyện viên người Đức, chia sẻ niềm vui với phóng viên tờ New Journal of Zürich (NZZ, tháng 1-2025) khi nhìn thấy những cây bí ngòi mình trồng bắt đầu phát triển.

Voluntourism, hay du lịch tình nguyện, là một xu hướng kết hợp giữa niềm vui và ý nghĩa, hòa quyện hai thế giới tưởng chừng không thể hòa hợp: thư giãn và lao động. Du khách có thể vừa tận hưởng, vừa cống hiến sức mình một cách hoàn toàn tự nguyện.

Không mới nhưng vẫn là xu hướng

Theo tờ The Star (Malaysia), mặc dù voluntourism là một danh từ khá hiện đại, chỉ xuất hiện trong truyền thông đại chúng từ những năm 1990, nó lại có nguồn gốc từ những năm 1950-1960, khi các tổ chức như Voluntary Services Overseas (Anh) và Peace Corps (Mỹ) giới thiệu những chương trình du lịch tình nguyện đầu tiên.

Thời đó, du lịch tình nguyện chủ yếu tập trung vào hoạt động tình nguyện, người tham gia sống vài tháng ở điểm đến đã lựa chọn để xây dựng nhà cửa hoặc cung cấp dịch vụ y tế cho cộng đồng địa phương. Họ nhận một khoản trợ cấp từ các tổ chức trên để trang trải trong khoảng thời gian này.

Sau này, khi du lịch tình nguyện hiện đại ra đời, những chuyến đi trở nên ngắn hơn, chỉ kéo dài vài ngày, phù hợp với những du khách muốn làm tình nguyện nhưng không thể ở lâu. Họ sẽ mua gói tình nguyện từ các công ty du lịch.

Chia sẻ với NZZ, Antje Monshausen, giám đốc tổ chức du lịch bền vững Tourism Watch, cho biết dù vẫn còn là thị trường ngách trong ngành du lịch, du lịch tình nguyện đang phát triển mạnh mẽ trong những năm qua. Hình thức này phản ánh những xu hướng xã hội rộng lớn hơn như sự quan tâm đến chính trị và môi trường. Nhu cầu bù đắp cho ảnh hưởng của hoạt động du lịch thông thường trong bối cảnh biến đổi khí hậu càng thúc đẩy du lịch tình nguyện.

Các tình nguyện viên du lịch thường là thanh niên từ 16 - 30 tuổi, những người vẫn đang đi làm, hoặc người về hưu khỏe mạnh và tài chính ổn định. Họ mong muốn làm việc thiện, gắn kết với cộng đồng địa phương và đôi khi để nâng cao kinh nghiệm nghề nghiệp.

Một trong những tổ chức đi đầu trong việc phát triển du lịch tình nguyện mảng môi trường và nông nghiệp là mạng lưới Worldwide Opportunities on Organic Farms (WWOOF). Thành lập tại London năm 1971, WWOOF đã phát triển thành một phong trào toàn cầu, kết nối hàng trăm nghìn tình nguyện viên với các trang trại hữu cơ ở hơn 130 quốc gia.

Global Vision International cũng là một tổ chức lớn khác trong ngành, có tới 35.000 tình nguyện viên tham gia các sáng kiến bảo tồn, theo tạp chí National Geographic Traveller (Anh).

Ngày nay, có vô vàn lựa chọn cho các tình nguyện viên. Họ có thể xây nhà ở Honduras, xóa mù chữ cho phụ nữ ở Morocco, bảo vệ loài gấu nâu có nguy cơ tuyệt chủng ở miền trung nước Ý hoặc cưỡi ngựa vận chuyển vật tư y tế đến thảo nguyên Mông Cổ.

Cũng không nhất thiết phải đi xa mới có thể du lịch tình nguyện. Hon Kha Ying, cô sinh viên 22 tuổi người Malaysia, đã khám phá các hòn đảo trong nước như Redang và Langkawi trong khi tình nguyện. "Tôi tìm thấy các chương trình này qua mạng xã hội rồi thử liên hệ những nơi cho phép tôi lưu trú và làm việc miễn phí" - Hon kể với The Star.

Tại hostel Bed Attitude ở Langkawi, Hon hỗ trợ làm lễ tân và giúp dọn dẹp khu vực sinh hoạt chung. Ở Redang, cô làm nhiếp ảnh gia dưới nước, ghi lại vẻ đẹp của sinh vật biển cho resort Laguna, tham gia bảo vệ rùa và nâng cao nhận thức về bảo tồn biển tại khu bảo tồn rùa Chagar Hutang.

Ý nghĩa hơn cả tiền bạc

"Tôi đã học được cách sống trọn vẹn và nhìn nhận cuộc sống khác đi khi gặp gỡ nhiều người từ khắp nơi" - Chan, người bạn của Hon từ Hong Kong, nói về trải nghiệm du lịch và làm tình nguyện ở Malaysia.

Ivy Céline và Severin, hai du khách người Thụy Sĩ tham gia du lịch tình nguyện ở trang trại của Angelika, cho biết công việc tuy không lương nhưng mang lại những giá trị lớn hơn tiền bạc, đó là kiến thức, kinh nghiệm và kết nối xã hội. 

"Du lịch tình nguyện có thể thách thức những quan điểm cá nhân, thay đổi cách nhìn nhận về vị trí của con người trong thế giới này và tạo ra những trải nghiệm học hỏi toàn cầu đầy ý nghĩa" - Angelika nhấn mạnh.

Đối với một số người, những trải nghiệm này có thể thay đổi cả cuộc đời họ. Năm 2004, Jandi Hallin đến Ý lần đầu tiên trong đời, không phải để thăm thú mà là làm tình nguyện tại một trang trại. Từ trải nghiệm đó, anh thành lập một chi nhánh WWOOF tại Thụy Điển ngay cùng năm. 

Những nỗ lực không công ban đầu nay đã phát triển mạnh mẽ. Mạng lưới WWOOF Thụy Điển do Hallin điều phối hiện có 150 trang trại thành viên. Tính đến năm 2022, các trang trại này đã tiếp đón khoảng 1.000 tình nguyện viên.

Không chỉ các tình nguyện viên mới hưởng lợi từ cơ hội gặp gỡ những người đến từ nhiều nền văn hóa khác nhau, mà người dân địa phương cũng vậy. Theo Hallin, đối với các trang trại, WWOOF mang đến cơ hội quý giá để kết nối với thế giới bên ngoài. 

"Nông dân thường không có thời gian để du lịch hoặc gặp gỡ những người từ các nền văn hóa khác nhau. Với WWOOF, thế giới sẽ đến với họ" - anh nói.

Cảnh giác những mặt trái

Giống như bất kỳ ngành nghề nào, du lịch tình nguyện cũng có những vấn đề riêng, nhất là khi nó đã trở thành một ngành công nghiệp trị giá 1,56 tỉ USD. Chẳng hạn, theo Monshausen, không tránh khỏi việc các công ty du lịch tình nguyện chỉ quan tâm đến lợi nhuận và bóc lột du khách.

Bên cạnh đó, các hoạt động với tính chất đặc trưng là tạm thời, không được lâu dài, có thể dẫn đến những tác động tiêu cực. Một số chương trình có khả năng gây tổn thương tâm lý trẻ em vì các tình nguyện viên ngắn hạn có thể làm gián đoạn thói quen của trẻ. Nhiều dự án ở trại trẻ mồ côi, nhưng các bé lại không phải là trẻ mồ côi thật sự.

Chưa kể đến một số chiêu trò tiếp thị khiến du khách, nhất là những người đến từ các nước đã phát triển, tiếp cận cộng đồng địa phương với thái độ những người cứu rỗi chứ không phải tình nguyện viên. Nhiều người thiếu kỹ năng và không thể thực hiện công việc hiệu quả. Tệ hơn, nhiều người tham gia cốt chỉ để có ảnh khoe khoang trên mạng xã hội, với mục đích cuối cùng là xây dựng hình ảnh cá nhân và trục lợi riêng.

Một số dự án bảo vệ động vật cũng có vấn đề, chẳng hạn như nói là tái thả động vật về tự nhiên nhưng thực tế ngay từ đầu, chúng bị săn bắt và nuôi nhốt chỉ để phục vụ chương trình.

Lựa chọn tốt nhất là các dự án bảo tồn sinh học được quản lý chuyên nghiệp và không thay thế lao động địa phương, Monshausen khuyên. Từ phía các chuyên gia khác trong ngành, lời khuyên chủ đạo họ dành cho các tình nguyện viên mà National Geographic Traveller tổng hợp được là: nên tự lượng sức mình. Bên cạnh đó, tình nguyện viên nên kiểm tra kỹ lưỡng các tổ chức, nghiên cứu trước khi tham gia bất kỳ chương trình nào.

Sallie Grayson, đồng sáng lập của People and Places, nhận định mặc dù còn nhiều thiếu sót, voluntourism nhìn chung vẫn là một ngành tích cực. 

"Phần lớn tình nguyện viên đều muốn làm điều tốt, và chúng ta, những người quản lý, có trách nhiệm đảm bảo rằng họ có thể làm vậy. Tôi vẫn tin rằng những tình nguyện viên phù hợp và được đặt đúng nơi có thể tạo ra sự khác biệt thực sự".