Dù đi bất cứ nơi nào, tôi vẫn lang thang trên đường Cầu Đất 

Nhà thơ Thanh Tùng (Ảnh: Nguyễn Đình Toán)

 Năm Đinh Dậu này, chúng ta chia tay nhà thơ Thanh Tùng, tác giả bài thơ Thời hoa đỏ (được nhạc sĩ Nguyễn Đình Bảng phổ nhạc và trở thành một bài hát được nhiều thế hệ người Việt Nam mê say, đồng cảm).

Cuộc trò chuyện giữa nhà báo Nguyễn Thị Ngọc Hải và nhà thơ Thanh Tùng diễn ra gần một năm trước khi ông mất - cuộc trò chuyện của những người bạn văn cùng quê - như một tổng kết ấm áp kỳ lạ về cuộc đời và con người Thanh Tùng, tái hiện chân dung một nhà thơ và cũng là chân dung một thời sống khác thường, chất chứa.  TTCT trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.

=====================

Đang định lén ngắm rồi “bắt quả tang” Thanh Tùng đang làm... người giữ xe cho một tiệm (của con anh) trong cái ngõ đường Phạm Ngọc Thạch - Sài Gòn thì anh phát hiện tôi trước, kêu ầm lên: “Bà khôn quá. Đất nước này bao nhiêu chỗ ngon bà chiếm lĩnh, mấy ông hay bà viết sạch.

Bọn loi choi đại học báo chí với tiến sĩ bây giờ viết gì? Mười năm nữa thôi là nó biết gì đám văn nghệ sĩ này nữa mà viết...”.

Vừa loay hoay chỉ chỗ để xe cho khách anh vừa nói oang oang, chả ý tứ gì. Xong việc ngoài cửa, anh mời tôi vào bàn tiếp khách, thật ra là cái bàn sát cửa để anh còn ngó ra trông xe, rồi chép miệng: “Mà thôi. Thời thế nào, tôi thấy bà vẫn chăm chỉ làm việc của bà là được”.

(Phải nói tí “lịch sử” để hiểu vì sao chúng tôi ăn nói với nhau kiểu bè bạn này: Dù ít gặp nhưng biết nhau từ khi còn trẻ, thời bắt đầu say văn thơ viết lách ở Hải Phòng trong sáng và bom đạn. Hơn nữa, thời kỳ ở Hải Phòng, cả nhà tôi thấy anh đến là... hết vía.

Vì Thanh Tùng chơi thân, trong nhóm “đàn đúm” với người anh cả của tôi. Anh tôi là câu chuyện điển hình về một người thông minh, hiền hậu, đã làm hỏng hoàn toàn đời mình, làm khổ đau cả nhà và chết cũng vì nghiện rượu).

Ông lang thang đi như ngựa, giờ trông xe một chỗ có buồn không?

Con thuê. Nó là giám đốc công ty. Từ chỗ khố rách áo ôm mà nó vào đây làm ăn giỏi, mua được nhà 12 tỉ đồng. Nói cho bà biết, tôi ăn tàn phá hại. Bà uống nước đi. Tôi không nước chỉ rượu. Bỏ uống sao làm được việc.

Bà hỏi về thời Hải Phòng à? Chả biết bà quê đâu, tôi Nam Định ra Hải Phòng năm 1954-1955. Hải Phòng với tôi đặc biệt lắm, nơi đẻ ra thơ. Tức là cấy vào đất tâm hồn anh, mọc lên hoa lá là thơ. Tôi cũng như bà, yêu Hải Phòng là đúng. Con người cùng quẫn lao động cực nhọc. Dạo vào đây kiếm sống không nhớ Nam Định. Nhớ Hải Phòng. Tôi đã bón đất Hải Phòng bằng mồ hôi tôi.

Tôi từng đào hồ quanh Quần Ngựa từ lớp 10 đi lao động, bốc vác cảng, thợ sắt đóng tàu không số, đẩy xe goòng than cho nhà máy điện, bốc vác ximăng. Tôi làm qua hầu như tất cả nhà máy Hải Phòng, thủy tinh, cơ khí kiến thiết... Bà yên trí uống nước đi, đừng đá đổ chai rượu của tôi để dưới chân ghế bà. 

Gắn bó lao động, hằng ngày nhớ thương là đúng. Nhớ Hải Phòng sau trận bom, tôi đi bới cứu người bị vùi dưới nhà đổ, xe chở kìn kìn suốt đêm máu chảy. Dù mai đây đi bất cứ nơi nào, tôi vẫn như đang lang thang trên phố Cầu Đất.

Ông nói ông bón mồ hôi rồi nở ra cái gì?

Hồi đó có Văn học công nhân do Hội Nhà văn mở. Tôi không đảng viên, ông già tôi “phu lít” giàu có Nam Định, ai cho vào. Đại học cũng không được. Cái thời 1958-1959 nó thi lý lịch chứ không học. Đi làm công nhân kiếm sống và từ thực tế đó sáng tác.

Hai lần giải nhất của Tổng Công đoàn và Hội Nhà văn. Hồi đó cỡ Xuân Diệu chấm chứ không như bây giờ. Chế Lan Viên, Tô Hoài, Kim Lân thì chấm văn. Vừa lao động vừa viết nó vất vả thế nào. Chiến tranh đầu mình bom đạn, lên ụ súng nóc nhà bắn máy bay. Lúc ấy 30 tuổi là cùng, sao không tham gia?  Giấy không có, báo động đêm không dám bật đèn, nhiều bài thơ viết trong bóng tối. Đi làm xé giấy bao ximăng cho túi mẩu bút chì, có khi gạch viết lên miếng tôn. Chở gạch xây nhà, mẩu gạch viết lên tấm gỗ hậu xe bò.

Bà hỏi không sợ vứt thơ vung vãi khắp nơi sao? Thì mất nhiều chứ. Nhưng nhớ được. Có lúc vừa đi vừa lẩm bẩm, chứ tôi không ngồi kỳ công. Ngay bây giờ cũng vừa làm thơ vừa... để ý trông xe.

Thì xuất thần vậy mới là thơ hay. Khổ thế ông không thấy nản à mà còn say sưa?

“Chả biết là gì nhưng vất vả lắm. Trong người tôi nó có một nhà thơ rồi. Bị làm. Nếu tôi có là người Mỹ hay Pháp, chắc vẫn làm, đó là số mệnh. Dám chiến đấu vượt khó khăn như thế chứ, khổ thế vẫn mơ mộng được. Có mơ mộng mới gọi là thơ. Từ sự thật cất lên nhưng phải mơ mộng.

Tôi đầm mình trong sự thật của công nghiệp, có chiến tranh, vừa máu xương vừa mồ hôi. Anh ở đất nước này. Hải Phòng trung dũng kiên cường, thơ phải thế nào. Mỗi ngày có lúc 1, 2 trận bom, từ hạm đội 7 của chúng nó vào, lúc về còn thừa chưa hết bom nó cũng thả.

Thơ, văn chương lúc đó khó khăn, có giá trị. Đêm đêm khuya vắng, đài có “Tiếng thơ” bà Tuyết ngâm (NSND Trần Thị Tuyết), có đêm đói lả, nghe mà lấy lại tinh thần. Ít ra phải đánh giá người làm văn học chiến tranh chứ đừng kiểu không cần biết chúng mày là ai.

Tôi khó khăn, mẹ mất, thằng em điên, phải về “lấy tiền một lần” rồi cứ như người chưa từng tham gia gì, không có lương bổng. “Một cục” đợt đầu được ít lắm, đó là năm 1990, lúc tôi 55 tuổi rồi. Sống bằng gì hả? Hai con. Ra vỉa hè thu mua băng cassette. Công an tịch thu vì Luật bản quyền gì đó. Sang băng nhạc vàng.

Trường ca Hải Phòng đã có 200 câu rồi, Vào Sài Gòn, tôi vẫn ủ mưu viết một cái Trường ca Phương Nam. Đã được mấy trăm câu, để đấy vì chưa đi hết được nơi muốn đi.

Nghe ông nói từ lâu mà chưa xong cơ à?

Cứ muốn thêm, mà chưa đi được. Vào cái việc này, con kinh doanh, tôi quản lý, nhân viên hỏi kho, dụng cụ spa, nguyên liệu, kem... không có người lo không được. Tôi phụ với cậu bảo vệ trông xe khi nó phải chạy việc. Thèm đi lắm, nhưng bây giờ có cho đi cũng chịu. Không có quản lý không được.

Ối giời, bà hỏi tổng cộng tác phẩm ấy à, tôi ứng tác nữa sao nhớ hết? Mà nhớ làm gì, mình làm cho mình. Thì đồng ý với bà, tôi nói về Thời hoa đỏ vậy. Nó là một tác phẩm lãng mạn hoàn toàn, không nói chiến tranh yêu nước, chỉ là tình yêu trai gái. Ngày ấy nó thế, những chuyện chiến đấu sản xuất đưa vào thơ thiên hạ cũng thích, hợp với cuộc sống lúc đó (“Tôi ôm em và ôm cả cây súng của em” - Nguyễn Đình Thi). Tình yêu đơn thuần hầu như không có.

Thời hoa đỏ được người ta thích vì đó là tình yêu lãng mạn bị dồn nén vắng bóng lâu ngày, bay bổng vượt trên đời sống. Khi yêu bất kể khó khăn, tình yêu là hiến dâng, không được thua gì cả, chỉ là yêu nhau. Tôi viết nó những năm bom đạn nhất, tự “biên tập” vì thấy chắc không ai in, bỏ ngăn kéo. Hằng ngày vẫn đi quai búa.

Nhà thơ Thanh Tùng (trái) và nhạc sĩ Nguyễn Đình Bảng (Ảnh: Nguyễn Đình Toán)

 Được rồi, giờ ông nghe tôi đọc nhé: “Dưới màu hoa như lửa cháy khát khao - Anh nắm tay em dọc con đường vắng... Mỗi mùa hoa đỏ về - Hoa như mưa rơi rơi - cánh mỏng manh tan tác đỏ tươi - như máu ứa một thời tuổi trẻ... Anh đâu buồn mà chỉ tiếc - Em không đi hết những ngày đắm say...”. Ông Nguyễn Đình Bảng phổ nhạc nhỉ?

Bà nên nhớ tôi là lãng mạn ảnh hưởng Pháp, học tiếng Pháp từ bé. Thơ Pháp nhất thế giới, thời lãng mạn nó hay lắm. Siêu thực, hậu hiện đại nọ kia là thời nó ghét thơ rồi. Thời lãng mạn nó ghê lắm.

Ông Phạm Ngọc Cảnh “giữ gôn” trang thơ Văn Nghệ Quân Đội thời đó. Về nhà tôi chơi, đọc bài tôi bỏ ngăn kéo. Là thi sĩ nên ông nhiệt huyết, lên tàu đi Hà Nội còn bỏ xuống để chép bài thơ đem in. Như một tiếng nổ. Không ai làm gì tôi cả. Ông Cảnh bị ra khỏi ban Thơ. Ông là bộ đội, lại về với kịch chèo, sau xuất bản in bài thơ đó trong tập 99 bài thơ tình. Ông Đình Bảng theo dòng chèo, sang Nga học, ông ấy phổ nhạc.

Mà bà hỏi nếu cho chọn thơ mình thì tôi chọn bài nào hả? Hoàng Cầm nhiều lắm nhưng tôi chọn Về Kinh Bắc. Đấy mới là thơ. Nhiều câu hay ngang Kiều. Ông ấy làm thơ hay vào loại nhất nước mình. Còn thơ tôi, tôi không chọn cái gì, dù bạn bè nhiều lắm, có lần nghe giới thiệu đây nhà thơ “Thời hoa đỏ”, người xung quanh như... bị điện giật. Không phải khiêm tốn đâu. Đời tôi tạm vẽ ra là vào Hội Nhà văn vì là công nhân làm thơ.

Tôi không được học hành nhiều, không có điều kiện thành nhà thơ. Dù tôi biết mình ba vạ bát nháo, nhưng tôi có bản gốc thi sĩ. Một lần gặp Xuân Diệu, tôi đọc ông nghe câu thơ tả cô thợ sơn: “Ngực đầy như tương lai / Quét nắng lên thân tàu”, ông khen “cậu có dáng dấp thi sĩ”. Thời ấy được cỡ Xuân Diệu khen câu thế là ghê lắm, những năm 1970. Dạo tôi quản lý quán rượu Văn ở Hải Phòng, chỉ trí thức đến uống vì vào đấy mới hợp chuyện. Tôi chơi với ông anh bà ở đấy.

Những gì tôi biết về ông: kẻ lang thang, đàn đúm, rượu chè phát sợ. Có nhất thiết phải vô kỷ luật thế mới ra thơ không, sao nhiều ông làm ra lập dị phát gớm? Ông nói coi!

Tôi làm gì mà bà bảo tôi vô kỷ luật? Cẩn thận và nghiêm túc, chưa bao giờ bị ai chê nhá. Làm một bài thơ trọn vẹn phải tính kỷ luật cao. Phải hay. Mà hay thì khổ lắm, tính toán chữ nghĩa cẩn thận.

Bà biết niêm luật của thơ Đường chứ gì? Ghê thế mà cũng chỉ còn vài trăm bài sống còn lại. Mà đâu như... kiểm toán được. Chúng ta có Đoàn Thị Điểm, Bà Huyện Thanh Quan... - những người có thiên bẩm thi sĩ, chứ ai ngồi tính mà ra được những câu “Cỏ cây chen đá, lá chen hoa”... Vốn ngôn ngữ phải siêu, vì chữ trong thơ còn hơn cả sự chính xác. Thơ không có chữ nữa là thôi.

Ông yêu Sài Gòn thế nào?

Úi giời. Sài Gòn sao không thích? Nó chỉ thiếu một cái lạnh thôi. Tôi thích Sài Gòn tự do. Trong trường ca, tôi viết “Gió tự do thổi rộng mặt đường / Nắng vắt ra từ trái xoài thơm”. Con người không soi mói, khó chịu, hồn nhiên dễ tin. Đáng yêu lắm.

Giờ đến lúc hỏi riêng tư đây này: cuộc sống ông thế nào? Ông cưới mấy lần, nay còn ở với bà nào không?

Ba bà vợ, giờ không còn ở với bà nào. Một thi sĩ lãng mạn, bám vào con. Bà cũng biết thời đại này dù con có hiếu, người ta cũng không thể nuôi được nhau. Nuôi đây không phải là cơm. Nuôi phần hồn mới nặng.

Nhu cầu con người ghê gớm miên man, siêu thị triệu mặt hàng cũng không đủ. Nhà của con 5 tầng, đàng hoàng tử tế, mà tôi lại muốn mình vạ vật nằm đường như Cao Minh Trai để sinh ra thơ (Cao Minh Trai là bạn thơ Hải Phòng của chúng tôi, say thơ say rượu không thiết gì tiền bạc, sống vạ vật đến lúc mất).

Thôi bà đừng đòi đi về vội. Nghe tôi đọc một bài về Hải Phòng cho bà nghe. Bài Hải Phòng lúc ra đi.

Mai tôi đi rồi

tôi có khóc đâu mà gió ướt

Mà nắng rát lên tôi mặn chát

Mai tôi đi rồi

Để lại đây tiếng búa

Khắc vào hồn phố...”.  ■