Dịch bởi "sự bức bối ngay trên da thịt mình"

Ông Phạm Nguyên Trường (tên thật là Phạm Duy Hiển) là dịch giả của Đường về nô lệ, Chế độ dân chủ - Nhà nước và xã hội, Về trí thức Nga, Lược khảo Adam Smith, Thị trường và đạo đức, và gần đây là tác phẩm Ảnh hưởng của sức mạnh trên biển đối với lịch sử - 1660-1783.

Phóng to

Dịch giả Phạm Nguyên Trường - Ảnh nhân vật cung cấp

* Theo tôi được biết công việc dịch thuật của anh chủ yếu làm trên các văn bản tiếng Anh và tiếng Nga. Những lần đầu tiếp xúc với văn bản gốc là do ý thích cá nhân hay do công việc? Tại sao sau khi tiếp xúc với các tác phẩm nước ngoài anh lại quyết định dịch những tác phẩm đó ra tiếng Việt?

- Tôi tốt nghiệp ngành vật lý kỹ thuật ở Liên Xô năm 1975. Trong quá trình mưu sinh, tôi chỉ làm việc như một kỹ sư thuần túy với những bản vẽ và yêu cầu, tiêu chuẩn kỹ thuật, tính chất của vật liệu chứ không dính dáng gì đến văn học hay xã hội học hết. Nhưng “cái chất của con nhà vật lý”, nếu có thể nói như thế, tức là lòng yêu thích văn chương, triết học, xã hội học của một người học vật lý đích thực thì vẫn không bao giờ rời bỏ tôi.

Tôi đọc khá nhiều sách, cả sách tiếng Việt lẫn tiếng Nga, sau này tôi còn đọc cả sách tiếng Anh, tôi coi đấy là biện pháp học ngoại ngữ. Trong khi đọc như thế trong tôi nảy sinh ý định chia sẻ, lúc đầu chỉ là chia sẻ với bạn bè, đồng nghiệp thôi.

Từ năm 2003, khi Internet đã thịnh hành ở Việt Nam, có thể tìm được những tác phẩm kinh điển trên mạng thì tôi bắt đầu dịch sách văn học bằng tiếng Anh và công bố trên các website chuyên về văn học. Phản ứng của những người quản trị mạng và độc giả là khá tích cực, từ đó tôi có được sự tự tin hơn. Nhưng trong tình hình xã hội có những biến chuyển dữ dội, trong khi nước ta chuyển sang nền kinh tế thị trường như thế mà sách về những vấn đề này còn quá ít, tôi tự nghĩ rằng sách văn học và dịch sách văn học không thể đáp ứng được yêu cầu nội tâm của chính mình cũng như của bạn đọc.

Cũng trong thời gian này tôi đọc ở đâu đó rằng Nhà xuất bản Tri Thức có dự định xuất bản từ 500-1.000 tác phẩm kinh điển của thế giới. Tôi nghĩ có lẽ mình có thể đóng góp gì đó cho tủ sách này. Và tôi bắt đầu tìm. Cuốn đầu tiên tìm được là The road to serfdom của Von Hayek. Tôi viết thư cho Nhà xuất bản Tri Thức đề nghị cộng tác. May là giáo sư Chu Hảo, vừa là giám đốc vừa là tổng biên tập, trả lời ngay. Khoảng một năm sau thì cuốn sách này ra đời.

Tất cả những cuốn sách được in cho đến nay đều do tôi tự chọn và dịch, sau đó mới gửi cho nhà xuất bản. Tri Thức cũng có đặt hàng hai cuốn, nhưng đến nay chưa xuất bản được.

* Trong quá trình dịch, anh có đặt mình vào tâm thế “phục vụ bạn đọc” không? Tức là nhắm đến một bản dịch “chiều” bạn đọc nhiều hơn là chuyển tải trung thành nguyên tác?

- Như đã nói bên trên, mục đích dịch của tôi là chia sẻ những cảm nhận, hiểu biết của mình với bạn đọc. Mà muốn chia sẻ thì mình phải hiểu, ít nhất là trong lúc đang dịch, thật kỹ từng chữ, từng câu của tác phẩm, rồi mới tái hiện trong tư duy bằng ngôn ngữ mẹ đẻ của mình. Cách dịch của tôi là cố gắng làm sao để bạn đọc có cảm nhận như người bản ngữ đọc chính nguyên tác. Bạn đọc có thể khó hiểu về ý tứ chứ nếu để họ không hiểu ngay câu chữ thì theo tôi là người dịch đã thất bại.

Đối với tôi thì viết cho thật trong sáng cũng quan trọng không khác gì chuyển tải nội dung, tư tưởng của tác phẩm. Tôi khá dị ứng với những câu chữ không chính xác, đọc một số tác phẩm mà ngôn ngữ không thật trong sáng tôi có cảm tưởng như đang nhai cơm mà cắn phải một hột sạn to vậy.

Tôi không chiều bạn đọc mà cố gắng tạo ra một văn bản tương đương với văn bản gốc, tất nhiên là bằng từ ngữ của tôi, nhưng nội dung và văn phong thì phải trung thành với nguyên tác. Cũng như trên đã nói, vì tất cả các tác phẩm đã dịch đều do tôi chọn nên tôi có quyền và thật sự đã chọn những tác phẩm mình có thể hiểu và văn phong cũng hợp với “tạng” của mình.

Phóng to

* Trong những cuốn sách đã dịch, cuốn nào anh không ưng ý? Có cuốn nào anh phải dịch đi dịch lại nhiều lần vì tiếng Việt gặp vướng mắc khi chuyển tải các khái niệm, nội dung hoặc tư duy, cảm xúc của văn bản nguồn?

- Cuốn nào tôi cũng thấy ưng ý cả. Nói thế sợ có người lại bảo là tự tin thái quá, nhưng đúng là như thế. Không có cuốn nào phải dịch đi dịch lại nhiều lần. Có vướng mắc chứ, nhất là về kinh tế học, vì tôi là dân kỹ thuật. Nhưng tôi có những người bạn tốt, một trong số đó là anh Đinh Tuấn Minh, một nhà kinh tế học trẻ, rất nhiệt tình trong việc truyền bá kiến thức về kinh tế.

Ngoài ra, tôi còn tham gia nhóm dịch thuật trên Facebook, nhóm này có nhiều người giỏi, sống khắp thế giới, tôi có thể đặt câu hỏi, thậm chí nhờ các bạn dịch hộ cả một đoạn nữa. Cuối cùng là Google, có thể tìm được mọi thứ, chỉ cần có từ khóa chính xác là được.

* Anh có thấy tiếng Việt của mình trưởng thành, hoàn thiện thêm sau mỗi tác phẩm được anh dịch xong?

- Có chứ. Trưởng thành thêm và tự tin hơn.

* Gần đây có nhiều cuốn sách dịch sau khi xuất bản mới được phát hiện đấy là một bản dịch thất bại. Theo một nghĩa nào đấy, bản dịch thất bại không chỉ làm mất cơ hội đưa tác phẩm có giá trị đến với bạn đọc Việt Nam mà còn có thể gây tác hại đến bạn đọc. Tạm bỏ qua vai trò quan trọng của biên tập viên, từ phía dịch giả anh có thể chia sẻ kinh nghiệm gì để hạn chế tối đa các lỗi chủ quan của người dịch?

- Đúng thế. Có lần tôi đã viết đại khái: cuốn sách dở có hai cái hại. Một là, giấy in sách được làm từ gỗ, mà muốn có gỗ thì phải đốn rừng. Thế là hại đến cái môi sinh của trời. Hai là, những người mua phải những cuốn sách như thế có thể tưởng đấy là văn chương đích thực hay chán mà không đọc sách nữa. Thế là hại đến cái tâm của người.

Ở đây xin chỉ nói đến lỗi chủ quan của người dịch có hiểu biết thôi nhé, chứ người dịch thiếu hiểu biết thì không thể bàn được. Có lẽ cách tốt nhất là phải thật cẩn thận, nếu thấy nghi ngờ thì phải tra cứu thêm. Sau khi dịch xong nên dành thời gian đọc lại một vài lần.

Kinh nghiệm của tôi khi dịch những tác phẩm lớn là để hai bản (tiếng Nga và tiếng Anh) cạnh nhau, nếu có bản mềm thì chép từng đoạn ngay trên màn hình, đọc cả hai đoạn cùng lúc để chắc chắn là mình không hiểu sai. Nhưng đặt câu thì nương theo bản gốc. Thế mà cũng có lúc sai đấy, trong một cuốn đã in tôi còn viết bình đẳng thành ra công bằng. Còn những tác phẩm thuộc lĩnh vực mình không hiểu lắm thì phải có chuyên gia giúp, tôi gặp may vì có một vài người bạn trẻ rất nhiệt tình.

* Trong các cuốn sách đã dịch, anh yêu thích cuốn nào nhất, và cuốn nào bắt anh suy tư nhiều nhất?

- Thích nhất là cuốn The road to serfdom (Đường về nô lệ). Cứ như đây là cuốn sách do chính mình viết vậy. Tất nhiên là mình không viết được một cách đầy đủ dù chỉ một chương của cuốn sách, nhưng từng câu từng chữ thì như đã nằm sẵn trong đầu mình vậy. Dịch cứ vèo vèo, thích lắm.

Suy tư nhiều nhất là cuốn Influence of sea power upon history - 1660-1783 (Ảnh hưởng của sức mạnh trên biển đối với lịch sử). Đây là cuốn sách rất dày, hơn 660 trang. Tôi dịch trong thời gian dài, có vài lần ngưng và đã định bỏ cuộc. Số là thế này. Khoảng năm 2008 hay 2009 tôi có gặp mấy kỹ sư Ba Lan. Có lẽ họ thấy đường phố của chúng ta chật chội quá nên hỏi diện tích và dân số nước ta. Sau khi nghe tôi trả lời thì họ bảo diện tích ngang với họ mà dân số thì nước ta gấp đôi Ba Lan.

Cũng trong thời gian đó tôi tìm thấy cuốn sách này trong danh mục những tác phẩm gối đầu giường của các tổng thống Mỹ. Sau khi download về và đọc hết chương I: Những thành tố của sức mạnh trên biển thì tôi nghĩ ngay rằng đây là tác phẩm rất cần thiết bởi vì nước ta đất chật, người đông, bờ biển dài nhưng kinh tế biển lại rất lạc hậu. Tôi bắt tay vào dịch ngay. Nhưng cuốn sách này được xuất bản đã hơn một trăm năm, văn phong có khác bây giờ, thuật ngữ chuyên môn cũng khá nhiều, rất khó, tác phẩm lại dài. Tôi đã phải ngưng một hoặc hai lần để làm những cuốn dễ hơn.

Đầu năm 2012 tôi có dịp đi taxi từ Kuantan về Kuala Lumpur của Malaysia. Người tài xế biết tiếng Anh, anh ta hỏi Việt Nam có rừng không. Phải nói là rừng ở Malaysia tràn xuống tận lề đường. Tôi trả lời là Việt Nam và Malaysia có diện tích bằng nhau, nhưng Việt Nam có tới 84 triệu người còn Malaysia chỉ có 27 triệu người, cho nên Việt Nam có ít rừng lắm. Anh tài xế này cũng tỏ ra ngạc nhiên chẳng khác gì mấy người Ba Lan đã nói bên trên.

Và đấy là lần thứ hai tôi như cảm thấy cái sự chật chội, đông đúc, bức bối ngay trên da thịt của mình. Sau khi ở Malaysia về, tôi quyết tâm dịch nốt non nửa còn lại. Đây là cuốn sách mà tôi trăn trở nhất, tôi coi là nhiệm vụ mà mình không thể thoái thác.

* Xin cảm ơn anh.