Đèn trung thu cổ truyền Việt Nam: Tìm lại vẻ đẹp trăm năm

Ông Phan Kế Bính, trong cuốn Việt Nam phong tục, có biên "Tục treo đèn bày cỗ, chắc do ở điển vua Đường Minh Hoàng. Hôm ấy là ngày sinh nhật vua Minh Hoàng, truyền cho thiên hạ đâu đâu cũng treo đèn, bày tiệc ăn mừng, rồi ta cũng theo mà thành tục. Tục rước đèn thì do tự đời nhà Tống. Vì tục truyền rằng: trong đời vua Nhân Tôn, có con cá chép thành yêu, cứ đêm trăng hiện lên là con gái mà đi hại người. Bấy giờ ông Bao Công mới sức cho dân gian làm đèn con cá giống như hình nó mà đem rong chơi ngoài đường để cho nó sợ mà không dám hại người nữa. Lời ấy huyền hoặc lắm, vị tất đã thật".

Đã là chuyện tương truyền, lại nói về một hoàng triều tồn tại cách đây trên dưới 1.500 năm (nhà Đường 618 - 907) bên Trung Hoa, ắt có những điểm khó mà xác minh. Nhưng có lẽ khi thấy dân chúng đồn đại chuyện đêm rằm tháng tám, có con tinh cá chép xuất hiện trong kinh đô Tràng An (nay là Tây An) bắt người ăn thịt, lâu la của nó dần xuất hiện ở khắp nơi trong nước, thì triều đình cuối cùng cũng nghĩ ra một chước để khắc phục, an dân. 

Nhà vua ra lệnh cho mọi nhà làm đèn cá chép với khung bằng mây tre, phất lụa hay giấy. Đến đêm Trung thu thì đốt nến bên trong, treo trong nhà, để con tinh chép và bọn lâu la tưởng là đồng bọn đã đến trước hành sự ở các nơi rồi mà bỏ về hang động của chúng. Có thể coi đấy là sự ra đời của đèn trung thu.

Nước Việt ta lúc đó bị nội thuộc nước Tàu, nên chắc cũng theo lệnh đó. Sau này, nhà Nguyên khi chiếm được Trung Hoa đã phá bỏ nhiều tục cũ, trong đó có lệ làm đèn trung thu. Nước ta lúc đó đã tự chủ và không chịu lệ thuộc nhà Nguyên, đã giữ lại mỹ tục này. 

Với thời gian và óc sáng tạo phong phú, các cụ ta đã biến lệ chống tinh cá chép thành một thú vui dân gian. Hình ảnh các con vật khác liên quan đến cung trăng, như con thỏ ngọc của Hằng Nga, hay con thiềm thừ ba chân mà vua Lê Thánh Tông cho là đã sống trên cung trăng từ muôn vạn năm, cũng dần được đưa vào tạo hình đèn trung thu.

Trong ba nước Đồng văn dùng âm lịch còn lại, Trung Quốc lấy ngày này làm lễ hội Đoàn viên, Hàn Quốc và Nhật Bản xem đây là lễ hội Lúa mới. Việt Nam là nước duy nhất trên thế giới lấy rằm tháng tám làm Tết nhi đồng, có các trò vui cho riêng trẻ em trong dịp này như làm đèn hình con thú, hoa quả để các em đi rước; hay con giống bột và mâm cỗ (không phải là cỗ cúng) Trung thu để các em phá cỗ.

Vì các biến cố lịch sử và hoàn cảnh kinh tế - xã hội, các trò chơi Trung thu của thiếu nhi Việt, trong đó có đèn trung thu, đã bị thất truyền một thuở. Những loại đèn trung thu đơn giản vẫn xuất hiện đó đây trong dịp Trung thu mỗi năm, nhưng loại đèn trung thu cao cấp từng nổi tiếng trên thế giới của Việt Nam từ hơn trăm năm trước, có những chiếc vẫn được trưng bày tại các bảo tàng Âu, Mỹ, thì không còn mấy người Việt biết tới nữa. 

Chỉ đến khi người ta nhận thấy thị trường tràn ngập những thứ đèn nhựa rẻ tiền của Trung Quốc, niềm ao ước khôi phục các đèn trung thu Việt trở nên mãnh liệt hơn. Bắt đầu từ xóm Phú Bình ở quận Tân Phú (TP.HCM - hậu thân của làng đèn trung thu huyền thoại Báo Đáp, Nam Định) khi xưa. Và dần dà, các loại đèn trung thu truyền thống tinh tế hơn của Việt Nam bắt đầu hồi sinh khá ngoạn mục. 

Ở khắp nơi trong nước, đèn trung thu cổ truyền Việt Nam đã dần đánh bại đèn nhựa Trung Quốc. Ở một xưởng làm đèn, năm nay có gần 5.000 đèn lồng trung thu phất giấy cổ truyền của Việt Nam được khách hàng Singapore đặt hàng. 

Những loại lồng đèn trung thu Việt truyền thống cũng đang được mua số lượng lớn để đưa sang thị trường Trung Quốc. Tôi có niềm tin rằng đèn lồng trung thu truyền thống Việt Nam sẽ lấy lại được vị thế huy hoàng trăm năm trước.