Đập Nha Trinh hơn 900 năm qua được giữ gìn với sự góp sức của cộng đồng người Chăm - Ảnh: V.Sự

Hàng trăm năm qua, người dân xứ hoang mạc đi qua mùa hạn hán không chỉ bằng sự chắt chiu từng mạch nước, bằng kỹ thuật trị thủy từ ngàn xưa mà còn bằng cả những quy tắc sống mà ai cũng nhớ để chia sẻ cho nhau từng giọt nước, dắt nhau đi qua những mùa hạn hán triền miên.

Cái đạo đi lấy nước

Theo chân cha con anh Đàng Năng Hèo đi chăn cừu vào vùng hoang mạc Vụ Bổn, xã Phước Ninh, huyện Thuận Nam, chúng tôi ngạc nhiên khi thấy anh Hèo chỉ mang theo lưng chai nhựa 1 lít đựng nước uống. Càng đi vào vùng đồng hoang mới biết không chỉ anh Hèo mà tất cả người du mục vùng này đều chỉ mang lưng chai nước đi theo bầy cừu. Bởi tít trong hoang mạc xa xôi kia đã có sẵn một nguồn nước trong vắt mà tất cả họ đều chung tay giữ gìn.

Nguồn nước mà những người du mục như anh Hèo sẽ lấy trên đường chăn cừu là một hố nước nhỏ, được quây lại bằng một cái thùng thiếc không đáy, phía trên được đậy lại bằng một tấm vải và chèn kín bằng những viên cuội nhỏ. Trưa nắng gắt, sau chặng đường cuốc bộ hơn chục kilômet, nước trong chai đã cạn, anh Hèo mới dẫn tôi đến nguồn nước này, nằm ở sát mé cây duối cạnh đáy hồ Suối Lớn.

Lật lớp vải lên, bên dưới là một dòng nước trong vắt, trời nắng đổ lửa nhưng nước mát lạnh, uống một ngụm cảm giác tỉnh cả người. Rất cẩn thận, anh Hèo dùng một chiếc gáo nhỏ múc đổ đầy chai nước và lại kỹ lưỡng phủ vải, đặt những viên cuội nhỏ che kín mạch nước.

Nước trong hố còn lưng chừng nhưng anh Hèo chỉ lấy nửa chai. “Nếu uống hết chiều sẽ quay lại lấy tiếp, múc cạn nước thì mạch chảy ra sẽ đục, người tới sau không có nước trong uống” - anh Hèo nói.

Đó là mạch nước qua cơn khát cho hàng trăm người dân chăn cừu ở vùng hoang mạc Vụ Bổn này. Anh Hèo không nhớ ai đã đào ra mạch nước ấy, nhưng anh và tất thảy dân du mục ở đây mỗi lần lấy nước đều cẩn thận và chỉ lấy một ít để người đến sau luôn có nước trong để dùng.

Câu chuyện của những người du mục vùng Vụ Bổn này cũng là chuyện tôi gặp ở những vùng đất khát khác tại Ninh Thuận. Ở thôn Tam Lang cách đó không xa, một trong những vùng thiếu nước gay gắt nhất của Ninh Thuận, tôi cũng gặp những đôi thùng gánh nước nhẫn nại xếp hàng trước những cái giếng cạn đào giữa lòng suối để đợi đến lượt mình. Và cũng như ở vùng du mục Vụ Bổn, mỗi người chỉ gánh lưng thùng nước để chừa lại những mạch nước trong cho người đến sau.

Câu chuyện của hôm nay cũng như ký ức xưa của vùng hoang mạc này, cái “đạo lý” lấy nước của dân xứ này dường như chưa bao giờ thay đổi. Nhà văn, nhà nghiên cứu Inra Sara, đứa con của paley Chakleng (làng Mỹ Nghiệp, Phước Dân, Ninh Phước), vẫn nhớ thời chưa có nước máy, vào mùa hạn dân Chakleng lại quảy thùng vào giếng nước cổ trước đền Po Riyak (Thần Sóng) gần làng để lấy nước.

Và người đến sớm chỉ cần để lại đôi thùng đó rồi đi về, nếu đến lượt sẽ có người gọi hoặc múc nước giúp. “Chưa ai tranh giành của nhau, không ai mất lòng nhau và nhờ thế mạch nước ấy vẫn còn mãi đến bây giờ” - nhà văn, nhà nghiên cứu Inra Sara kể.

Giữ nước cho đời sau

Những ngày lang thang khắp vùng hoang mạc Ninh Thuận để tìm tư liệu viết bài, chúng tôi cứ thắc mắc về một hình ảnh: những phiến đá đắp nên con đập Nha Trinh, con đập lớn nhất do người Chăm xây dựng trong vùng, có nhiều màu sắc và hình thù, chất đá không đồng nhất. Và khối lượng đá xây đập dường như rất “dư thừa” nên phía chân đập vẫn còn nhiều tảng đá vuông vức được xếp nối nhau về hạ nguồn.

Thắc mắc ấy chỉ được giải đáp khi tôi trở về paley Danau Panrang (làng Bàu Trúc), một paley Chăm ở cuối nguồn con mương Chàm, và gặp được ông già Thạch Hơn, một pô nưh - người từng giữ đập trên con sông Ma Rên gần 40 năm ròng. Ông Thạch Hơn nay đã trên 80 tuổi, kể cùng với đập Nha Trinh, những con đập nhỏ khác trên dòng sông Ma Rên và sông Cái cho đến những năm sau giải phóng người Chăm vẫn còn giữ tục lệ góp chà, góp đá để đắp đập mỗi năm.

Và đó là lý do vì sao những con đập của người Chăm bao giờ cũng được tạo nên bằng những khối đá không đồng nhất, ở khắp paley, khắp hamu (ruộng) ở hạ nguồn đưa về. Ông Hơn kể: “Thời tôi còn làm pô nưh, cứ mỗi năm người Chăm khắp vùng hạ lưu, ăn nước và được cắt lũ từ con đập. Ai làm ruộng từ 10 giạ giống (một giạ khoảng 16kg - PV) lại góp một xe bò, một xe chà (cây chùm bầu - PV) và 10 cây cọc để đắp đập”.

Những pô nưh như ông Thạch Hơn luôn nhận được sự kính nể của người dân trong vùng, được miễn góp chà, góp đá giữ đập và được chia những khoảnh ruộng tốt để canh tác. Ông Hơn nói đó như một dạng “thủy lợi phí” của Nhà nước thu sau này, nhưng chưa bao giờ bị thất thu.

Bởi với những người Chăm xứ này, nghĩa vụ đóng góp ấy như một cách để trả ơn Pô Giang (ông trời) đã cho nước để tưới tắm ruộng đồng. Nhờ vậy mà con đập Nha Trinh và rất nhiều đập nước khác trên con sông Ma Rên và sông Cái trải qua hàng trăm năm, không cần bêtông cốt thép vẫn đứng vững, giữ nước lại cho vùng đất này qua nhiều mùa hạn hán.

Ông Thạch Hơn kể bây giờ hệ thống kênh mương bêtông đã phủ khắp vùng, nhưng vào những ngày đầu năm mới Chăm lịch (cuối tháng 4 dương lịch - PV) những người Chăm có ruộng ở vùng hạ lưu lại quẩy lễ vật lên vị trí những con đập năm xưa để làm lễ cầu đảo, tạ ơn Pô Giang mong mưa thuận gió hòa.

“Đó cũng là cách để người Chăm mình nhắc con cháu hiểu về tài trị thủy của cha ông và giữ được cái đạo với láng giềng, tộc họ trong những mùa hạn hán” - ông Thạch Hơn trầm ngâm.

Hố nước của dân du mục vùng đồng hoang Vụ Bổn Ảnh: V.Sự