Hai ứng viên Donald Trump và Hillary Clinton đang so kè quyết liệt - Ảnh: Reuters

Bầu cử Mỹ là một cuộc bầu cử phức tạp mà nhiều người cho rằng không ít cử tri Mỹ cũng chẳng hiểu về cách thức bầu cử của nước nhà. Bốn năm mỗi lần, gần đến ngày bầu cử, giới truyền thông Mỹ lại có nhiệm vụ nhắc nhở với cử tri về những đặc thù của cuộc bầu cử nước này.

Khi nói đến bầu cử Tổng thống tại Mỹ, chúng ta thường thấy nhắc rất nhiều đến “đại cử tri”. Người dân (cử tri) được bỏ phiếu bầu cử Tổng thống nhưng chiến thắng của các ứng cử viên lại phụ thuộc vào số phiếu đại cử tri. Vai trò của đại cử tri là đặc trưng riêng của cơ chế bầu cử tại Mỹ.

Quan trọng thuộc ở các bang

Theo qui định về bầu cử Tổng thống ở Mỹ, người dân tuy được đánh dấu chọn tên cụ thể ứng cử viên Tổng thống mình mong muốn nhưng thực chất chỉ là bầu gián tiếp. Phiếu của các cử tri được gọi là phiếu phổ thông.

Quyền bầu cử trực tiếp tổng thống nằm trong tay Đại cử tri đoàn (Electoral college). Cả nước Mỹ hiện có 538 đại cử tri. Ứng cử viên nào giành được đa số phiếu đại cử tri (270 phiếu trở lên) sẽ đắc cử Tổng thống. Trong ngày bầu cử, thực ra các cử tri cũng đồng thời bầu cả các nghị sĩ liên bang và tiểu bang.

Số đại cử tri đúng bằng số nghị sĩ có trong Quốc hội Liên bang, gồm 100 thượng nghị sĩ và 435 hạ nghị sĩ. Ngoài ra, thủ đô Washington D.C tuy không có nghị sĩ nào đại diện trong Quốc hội nhưng có ba phiếu đại cử tri đại diện, đưa con số đại cử tri của toàn nước Mỹ lên thành 538.

Trong Quốc hội liên bang, mỗi bang có hai thượng nghị sĩ và số lượng hạ nghị sĩ tỉ lệ thuận với dân số của mỗi bang. Vì vậy số đại cử tri của từng bang rất khác nhau. Sau mỗi cuộc tổng điều tra dân số toàn quốc được thực hiện 10 năm một lần, số đại cử tri của các bang được xem xét phân bổ lại sao cho tương ứng với tỉ lệ dân số của mỗi bang.

Bang California chiếm nhiều nhất với 55 vị đại cử tri. Tiếp theo là những bang có nhiều đại cử tri như Texas (38), Florida (29), New York (29), Illinois (20), Pensylvania (20), Ohio (18)… Bảy bang được ít nhất, mỗi bang chỉ có ba đại cử tri, là Alaska, Delaware, Montana, North Dakota, South Dakota, Vermont, Wyoming.

Ghi nhận kết quả bầu cử theo Cử tri đoàn năm 2008 - Ảnh: AFP

Theo dõi thông tin về cuộc đua tổng thống Mỹ sẽ thấy rằng có một đặc trưng riêng của bầu cử ở quốc gia này, đó là do sự tồn tại của Đại cử tri đoàn, vấn đề cuối cùng không phải là ai thắng được nhiều phiếu nhất trên cả nước, mà là ai chiến thắng ở các tiểu bang nào. Bởi vì chiến thắng của ứng cử viên Tổng thống sẽ được xác định nếu giành được tối thiểu từ 270 phiếu đại cử tri trở lên.

“Được ăn cả, ngã về không”

Nhiều người diễn giải nôm na nguyên tắc bầu cử Tổng thống Mỹ gián tiếp qua đại cử tri hiện nay là kiểu “được ăn cả, ngã về không”. Một kết quả đặc thù của hệ thống bầu cử đặc biệt của Mỹ là một ứng cử viên Tổng thống có thể giành đa số phiếu phổ thông ở tầm quốc gia nhưng lại thất bại tại Đại cử tri đoàn, bởi thua trong gang tấc ở các tiểu bang đông dân và giành chiến thắng ở một số tiểu bang nhỏ hơn.

Số phiếu đại cử tri được tính theo nguyên tắc “winner takes all” - người chiến thắng được tất cả. Tức là ở hầu hết các tiểu bang, ứng cử viên nào giành được đa số phiếu phổ thông (50,1% số phiếu phổ thông trở lên) sẽ được trao 100% số phiếu Đại cử tri của tiểu bang đó.

Đây chính là qui định khiến cho việc bầu Tổng thống của những lá phiếu phổ thông trở thành mang tính chất gián tiếp. Nếu bạn là một người ủng hộ đảng Cộng hòa ở bang New York hay bang California, các tiểu bang luôn giành sự ủng hộ cho đảng Dân chủ, hoặc là một người ủng hộ đảng Dân chủ sống tại tiểu bang Wyoming hay Mississippi, các tiểu bang luôn nghiêng về đảng Cộng hòa, bạn có thể quên đi lá phiếu bầu tổng thống của bạn, vì nó sẽ không được tính đếm đến trên thực tế.

Hiện nay trong tổng số 50 bang của nước Mỹ, chỉ còn hai tiểu bang là Nebraska và Maine là không áp dụng nguyên tắc người thắng chiếm trọn phiếu đại cử tri kể trên. Hai bang này áp dụng nguyên tắc phân chia số phiếu bầu của đại cử tri theo các hạt bầu cử.

Vì vậy riêng ở hai bang Nebraska và Maine, ứng cử viên thắng đa số phiếu phổ thông sẽ giành được hai phiếu đại cử tri tương ứng với hai ghế Thượng nghị sĩ của bang, số phiếu đại cử tri còn lại sẽ phân chia theo tỉ lệ phiếu phổ thông thực tế của từng ứng viên.

Vì thế, riêng tại hai tiểu bang này, số phiếu đại cử tri có thể bị phân chia cho hai hoặc nhiều hơn ứng cử viên.  

Ứng viên Hillary Clinton (giữa) được các nghệ sĩ da màu danh tiếng Jay Z và Beyonce (trái) hỗ trợ trong buổi trình diễn "vận động tranh cử" tại TP Cleveland, bang Ohio tối 4-11 - Ảnh: Reuters

Cuộc đua kỳ thú

Đến nay, qua 57 cuộc bầu cử thì có tới 17 cuộc mà người đắc cử Tổng thống không dành được đa số và 24 cuộc mà người đắc cử Tổng thống chỉ giành được thắng lợi rất sít sao.

Đặc biệt, đã xảy xảy ra những tình huống một ứng cử viên thắng đậm ở đa số bang nhỏ và thua sít sao ở bang lớn, có đông dân nên sẽ giành được đa số phiếu phổ thông nhưng lại vẫn thất cử vì được ít phiếu đại cử tri hơn đối thủ.

Trong kỳ bầu cử năm 1876, ứng cử viên Samuel Tilden của đảng Cộng hòa được nhiều phiếu phổ thông hơn (gần 4,3 triệu phiếu), trong khi ứng cử viên Dân chủ Rutherford chỉ giành được 4 triệu phiếu nhưng vẫn giành được chiến thắng vì được 185 phiếu đại cử tri, hơn Tilden (được 184 phiếu) đúng một phiếu.

Kỳ bầu cử năm 1888, ứng cử viên Grover Cleveland của đảng Dân chủ được nhiều phiếu phổ thông hơn với trên 5,5 triệu phiếu bầu so với hơn 5,4 triệu phiếu của ứng cử viên đảng Cộng hòa Benjamin Harrison nhưng Cleveland vẫn thất cử vì chỉ giành được 168 phiếu đại cử tri, trong khi Harrison đạt được 233 phiếu đại cử tri.

Gần đây nhất là diễn biến gay cấn trong kỳ bầu cử năm 2000 giữa ứng cử viên đảng Dân chủ Al Gore và ứng cử viên đảng Cộng hòa George W. Bush.

Ông Al Gore đạt tỷ lệ phiếu bầu phổ thông cao hơn với 48,38% so với ông Bush (47,87%) nhưng vẫn không thể giành chiến thắng vì chỉ thu được 266 phiếu đại cử tri, còn ông Bush đạt được 271 phiếu.

Chiến thắng của ông Bush là cực kỳ sít sao, kịch tính cho đến phút chót phụ thuộc hoàn toàn vào bang Florida, bang có kết quả bầu cử cuối cùng trong ngày tổng tuyển cử. Tại bang Florida ông Bush đã giành được toàn bộ 25 phiếu địa cử tri để đạt con số chiến thắng 271 phiếu nhờ vào việc hơn được ông Al Gore có 537 phiếu phổ thông.

Nhưng cuộc đua Tổng thống giữa ông Bush và ông Gore còn kéo dài cho đến tận ngày 12-12, hơn một tháng sau cuộc bầu cử, mới được giải quyết xong, với một quyết định cũng gây nhiều tranh cãi sau đó của Tòa án Tối cao của Mỹ. Các vị thẩm phán đầy quyền uy đã bỏ phiếu với tỉ lệ 5-4 để kết thúc việc kiểm phiếu lại ở bang Florida, qua đó trao chức tổng thống cho ông Bush.