Chuyện một người Việt mua và bảo tồn một cung điện

Cung điện - biệt thự Schaffgotsch. Ảnh: Song Quyên

 Cung điện - biệt thự Schaffgotsch của một người thuộc dòng họ Hans Ulrich von Schaffgotsch được xây dựng vào những năm 1890. Trên cơ sở một tòa nhà có từ năm 1862, công trình được thiết kế và mở rộng trở thành một cung điện theo phong cách Phục hưng, với một tháp chính, nhiều cửa sổ hình vòm và cửa sổ tầng áp mái... 

Mặt tiền được ốp gạch đỏ với các chi tiết bằng đá sa thạch trắng, phía sau cung điện có một sân trong nối với một khu vườn rộng thiết kế theo phong cách Anh.

Chủ nhân - người xây dựng cung điện đã qua đời năm 1915. Sau đó công trình trở thành tài sản của thành phố Wrocław. Trong hai cuộc chiến tranh, tòa nhà bị hư hại, thành phố đã sửa chữa, trùng tu và dùng làm trụ sở hiệp hội sinh viên...

Năm 1972, một đám cháy xảy ra ở đây. Sau đó tòa nhà lại được cải tạo trong một thời gian dài và hoàn thành vào năm 1975, tiếp đó được sử dụng cho các mục đích văn hóa khác nhau (vũ trường, quán ăn, quán rượu, một số dịch vụ và giải trí, thậm chí có cả rạp chiếu phim)... Đến năm 2012, tài sản này được bán cho một công ty của người Việt.

Mặt trước của cung điện Wroclaw (Ảnh: Song Quyên)

Lời hứa của người chủ mới

Trong một dịp đến Ba Lan, tôi gặp được anh chị T. - đôi vợ chồng đã mua lại cung điện Schaffgotsch. Họ sống ở Ba Lan từ lâu. Biết tôi quan tâm đến việc bảo tồn di sản đô thị, anh chị đã mời tôi đến thăm thành phố Wrocław - nơi có cung điện này.

Wrocław là thủ phủ tỉnh Dolnośląskie ở tây nam Ba Lan, nằm bên sông Odra, với khoảng 1 triệu dân. Nơi này từng chịu ảnh hưởng văn hóa của người Bohemia, người Áo và người Phổ - điều đã tạo nên những nét đặc sắc của thành phố, nhất là trong kiến trúc. Là một thành phố du lịch nhưng Wrocław có nhịp sống yên bình nên được người Ba Lan và khách du lịch rất yêu thích.

Cung điện Schaffgotsch nằm trên một con đường nhỏ yên tĩnh, sát trung tâm thành phố. Khuôn viên trước kia có hai mặt tiền: phía cổng chính là đường phố, phía sau là một khu vườn lớn, ngày nay trở thành một công viên của thành phố. Sau hai lần trùng tu, cung điện vẫn giữ được phần lớn kiến trúc như ban đầu.

Sân trước và sân trong còn nguyên những viên đá lát từ cuối thế kỷ 19. Sảnh chính và cầu thang, những hành lang, từng tầng và các phòng ở mỗi tầng về cơ bản đã được trả lại cấu trúc ban đầu, sau một thời gian dài cũng bị cơi nới, chia nhỏ cho những nhu cầu khác nhau.

Hành trình phục hồi và trùng tu của cung điện này - theo lời người chủ sở hữu - đã bắt đầu ngay sau khi hoàn tất thủ tục mua bán. Khởi đầu là lời hứa của anh với chính quyền thành phố: “Công trình sẽ không bị đập phá hay thay đổi, mà sẽ được trùng tu, tôn tạo để trở về hình thức kiến trúc đẹp nhất của nó, dù nó được sử dụng với bất cứ chức năng nào”.

Khi tôi hỏi vì sao anh dám hứa chắc như vậy khi mà chính anh lúc đó cũng chưa hề có khái niệm gì về trùng tu di sản văn hóa, và nguồn vốn cũng không phải là dư dả, T. vui vẻ nói: “Sống lâu ở Ba Lan, tôi hiểu rằng chính quyền và người dân đất nước này rất yêu quý và tôn trọng các di tích lịch sử. Họ miệt mài sửa chữa, trùng tu di tích từ thời này qua thời khác, ngay cả trong những giai đoạn khó khăn nhất, công tác bảo tồn di tích chưa bao giờ ngừng nghỉ.

Sau chiến tranh, phần lớn thủ đô Warsaw bị phá hủy, vậy mà bây giờ chị thấy đấy, Warsaw đã “hồi sinh” gần như toàn bộ những công trình cổ, trở thành tài sản văn hóa và nguồn tài nguyên vô tận cho du lịch. Vì vậy, đối với tôi, bảo tồn công trình này là một việc cần làm”.

Những họa tiết trang trí cột và mặt trước cung điện (Ảnh: Song Quyên)

Một hành trình không dễ dàng

Dù câu trả lời có vẻ đơn giản, nhưng quá trình đầu tư sửa chữa là một khối lượng công việc và chi phí tài chính lớn của chủ nhân mới, mà chưa thể thu lợi nhuận từ công trình. Bắt đầu từ việc cải tạo hệ thống hạ tầng của công trình đã xuống cấp nặng nề: hệ thống điện, nước, khí đốt, sưởi ấm, nhà vệ sinh, nước thải... Đụng đến đâu là phải làm mới đến đấy.

Tiếp đó, nghiên cứu đánh giá tình trạng tổng thể và từng khu vực, từng bộ phận kiến trúc, thậm chí từng chi tiết trang trí. Anh T. được cơ quan quản lý di sản của Ba Lan nhiệt tình giúp đỡ để tìm hiểu về nguồn gốc và việc trùng tu tòa nhà. 

Cơ quan quản lý gửi hồ sơ cho anh, giới thiệu chuyên gia đến xem xét, khảo sát và đánh giá tình trạng công trình..., từ đó tư vấn phương án trùng tu hiệu quả nhất trên nguyên tắc bảo tồn tối đa, trùng tu với sự cẩn trọng và khoa học nhất có thể.

Khi biết được xuất xứ vật liệu xây dựng, nhất là gạch lát nền, được sản xuất từ một nhà máy tại Đức, cơ quan quản lý di sản đã giới thiệu anh liên hệ với nhà máy đó. Sau khi người của nhà máy đến tận nơi khảo sát, nhà máy đã quyết định phục hồi cả một dây chuyền sản xuất loại gạch từ thế kỷ 19 để cung cấp cho anh. 

Khi tôi đến, phần lớn tầng trệt đã được lát những viên gạch mới sản xuất, nhưng nhìn kỹ mới nhận ra. Với những vật liệu khác cũng vậy.

Khi leo lên tận tầng áp mái của cung điện, tôi nhìn thấy những cây cột, đà, xà... bằng gỗ lớn đã trải qua hơn 200 năm, từng đoạn bị hư hỏng, bị mục đã được thay thế một cách cẩn thận. Từ đó nhìn xuống sân trước sân sau vẫn còn những viên đá nhỏ lát đường cùng thời với xà ngang cột dọc... đồng bộ từ những chi tiết và cấu trúc bên trong. 

Rất nhiều phần trong cung điện đã bị mất, bị thay đổi hoặc hư hại nặng. (Ảnh: Song Quyên)

Trong cung điện, khá nhiều thứ đã bị mất hoặc thay đổi so với ban đầu: hàng loạt tranh tường bị sơn phủ nhiều lớp, một số tác phẩm điêu khắc bị tháo dỡ hoặc xây che chắn lại, cầu thang bằng gỗ có lan can sắt uốn hoa văn đẹp đẽ nhưng phần trên đã bị cưa mất, thay thế bằng những thanh sắt xấu xí và đơn điệu, những chùm đèn pha lê cổ xưa biến mất... Nhiều phòng trong cung điện bị cơi nới, tranh, thảm, cửa hư hỏng nặng...

Vài năm nay, anh T. đã trùng tu một phần trên lầu phía cánh trái của công trình, cho thuê làm văn phòng và cửa hàng dịch vụ với điều kiện: phải giữ nguyên trạng cấu trúc, thiết kế phù hợp với kiến trúc trang trí của tòa nhà. 

Những người thuê cũng rất tôn trọng và thực hiện đúng điều này, bởi họ hiểu rõ rằng việc một cửa hàng thương mại/dịch vụ ở trong một lâu đài đã được thêm một giá trị văn hóa “phi vật thể” quý giá bên cạnh giá trị kinh tế của nó.

Việc trùng tu cung điện Schaffgotsch hiện vẫn tiếp tục. “Tôi còn trẻ, còn nhiều thời gian để thực hiện việc này một cách hoàn hảo. Sau đó, dù sử dụng nó như thế nào, chúng tôi cũng sẽ có được sự ưu đãi từ một số chính sách của chính quyền, trong đó có ưu đãi về thuế vì chúng tôi đã góp phần bảo tồn di sản văn hóa cho thành phố” - anh chị T. nói với tôi.

Bỏ một nguồn vốn rất lớn cho một việc không thu lại “tiền tươi thóc thật” ngay nhưng họ không hề cảm thấy bất an. Thái độ đó chỉ có được trong môi trường kinh doanh ổn định, lành mạnh và minh bạch về luật pháp. Cùng với đó là sự hiểu biết và trân quý di sản của đất nước Ba Lan, nơi mà những người như vợ chồng anh T. đã coi là quê hương thứ hai.

Toàn cảnh cung điện (Ảnh: wroclaw.fotopolska.eu)

Những tương đồng thú vị

Tuần trước, tôi được mời đến tham quan biệt thự Phương Nam ở đường Võ Văn Tần, quận 3, trước khi biệt thự này được tiến hành bảo tồn. Một điều trùng hợp là những người phụ trách dự án bảo tồn biệt thự này còn trẻ như vợ chồng anh T. ở Ba Lan.

Tòa nhà Phương Nam (Ảnh: MC)

Trò chuyện với họ, tôi tin rằng ở họ cũng có nhiệt huyết, tình cảm và sự hiểu biết về việc trùng tu di sản đô thị như thế. Niềm tin ấy đến từ chuyến thực địa khảo sát tòa nhà, trao đổi cùng người phụ trách dự án, biết được quy trình khảo sát để lên kế hoạch, phương án trùng tu công trình và dự kiến công việc tiếp theo sẽ được thực hiện khoa học, bài bản. 

Tài liệu về ngôi nhà và chủ nhân, kể cả lịch sử khu vực Chợ Đũi vào khoảng thời gian xây dựng công trình đã được thu thập tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia ở TP.HCM và tại Pháp.

Việc tìm hiểu những lần chuyển đổi sở hữu, những “biến cố” trong cuộc đời những người từng làm chủ tòa nhà... được coi là cơ sở để tìm hiểu các niên đại sửa chữa công trình, so sánh đối chiếu để tìm ra những yếu tố “gốc” vì ngôi biệt thự đã trải qua gần trăm năm. 

Đặc biệt là tìm hiểu “triết lý” của thiết kế kiến trúc - ý tưởng chính của chủ nhân khi xây dựng tòa nhà, bởi đây là một điều kiện đặc biệt để có thể trùng tu thành công nếu phục dựng được “hồn vía” của công trình.

Cảnh quan tự nhiên, bối cảnh xã hội, hoàn cảnh của chủ nhân, nền văn hóa mà chủ nhân thuộc về, lối sống, nhu cầu của chủ nhân và gia đình... là những cơ sở quan trọng để nảy sinh ý tưởng khi xây dựng công trình mới. Từ đó, kiến trúc sư sẽ cụ thể hóa bằng thiết kế theo nguyên tắc khoa học xây dựng và nghệ thuật kiến trúc, biến ý tưởng thành một tác phẩm “đúng là của chủ nhân”, đồng thời mang hơi thở thời đại.

Muốn bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa đô thị, trước hết những di sản ấy phải được tồn tại và được tích hợp những giá trị vật chất và tinh thần. 

Tất nhiên, vẫn còn quá sớm để nói về việc thực hiện và kết quả việc trùng tu cung điện Wroclaw ở Ba Lan và bảo tồn biệt thự Phương Nam ở Việt Nam - hai công trình có niên đại gần nhau (cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20), hiện thuộc sở hữu tư nhân nhưng đều là di sản đô thị. Nhưng những khởi đầu từ ý tưởng bảo tồn, sự chuẩn bị hồ sơ, tài liệu nghiêm túc, khoa học cho việc trùng tu, sự đầu tư dài hơi và việc xác định “không thể thu lợi nhuận ngay và luôn” từ công trình chính là sự lựa chọn cần thiết và đáng trân trọng. ■