Chuyện buồn đưa hết lên mạng, ai khóc nỗi đau này?

Mở Facebook, Instagram, YouTube hay TikTok ra lướt vài vòng, kiểu gì cũng thấy ai đó khóc kể lại buổi hẹn hò ra mắt đầy tủi nhục, bạn trẻ thất thểu khóc trên vỉa hè sau 5 lần 7 lượt bị nhà tuyển dụng từ chối hay "khởi nghiệp" bán cà phê dạo mà ế chỏng chơ, nhân viên mới ra trường suy sụp vì phải quay cuồng với công việc cả 10 tiếng mỗi ngày, hay người vừa bị "công an bên Cam" lừa tiền.

Người ta có thể cười vì triệu lý do thì cũng có thể rơi nước mắt bởi ngần ấy thứ. Câu hỏi đặt ra là điều gì khiến một người trong cơn đau buồn đến rơi nước mắt lại rút điện thoại ra và bấm… quay phim hay live stream, biến nỗi đau thành nội dung sáng tạo?

Nước mắt hái ra tiền

Buồn bã là cảm giác mà ai cũng nghĩ "thôi chừa tôi ra giùm", nhưng những bài đăng u ám nhuốm màu đau khổ trên mạng xã hội lại có hiệu quả đáng ngạc nhiên với cả con người lẫn thuật toán mà các nền tảng thiết lập nên.

"Nhà sáng tạo nội dung thừa hiểu khán giả của họ có luồng video vô tận để lướt không ngơi nghỉ, để họ dừng lại xem video của mình cần phải đẩy cảm xúc mạnh mẽ như tức giận, buồn bã, ghê tởm, cười giòn giã vào. Riêng hình ảnh đau buồn có thể tạo ra một loại kết nối đặc biệt giữa khán giả và nội dung" - Soma Basu, nhà báo điều tra kiêm nhà nghiên cứu chuyên về các phương tiện truyền thông tại Đại học Tampere (Phần Lan), phân tích trên BBC.

Nói cho dễ hiểu, nội dung buồn thì thu hút người xem phản hồi. Các nội dung có lượt tương tác càng cao thì thuật toán càng đẩy nó lên xu hướng cho nhiều người thấy hơn, và người tạo ra nội dung đó sẽ được trả tiền tương ứng. Nhà sáng tạo nội dung sẽ cố tìm ra thuật toán quảng bá nội dung gì, rồi sản xuất nội dung đó. Một vòng lặp vô tận.

Chưa kể, những người xem đồng cảm với nội dung có thể tham gia bình luận chia sẻ về câu chuyện của mình, càng thu hút người xem khác tương tác nếu họ cũng thấy mình trong đó, theo Nina Lutz, một nhà nghiên cứu thông tin sai lệch làm việc tại Đại học Washington. 

Ngay cả khi người bất bình bình luận hay chia sẻ lại nội dung trên với những dòng bày tỏ ý kiến trái chiều, chế giễu, cười nhạo, cho rằng tất cả chỉ là diễn, là nước mắt cá sấu, với thuật toán mà nói, không có gì khác biệt. Nội dung khóc thật hay khóc giả, người xem khen hay chê, với thuật toán cũng như nhau - miễn tương tác nhiều thì sẽ được "lăng xê".

Ysabel Gerrard, giảng viên cao cấp về truyền thông kỹ thuật số và xã hội tại Đại học Sheffield (Anh), cho biết một số nhà sáng tạo và người có sức ảnh hưởng trong lĩnh vực kỹ thuật số hiện đang tận dụng cảm xúc cơ bản của con người thành cơ hội kiếm tiền. 

"Bây giờ nước mắt là cách tạo tương tác, lượt xem, lượt thích, lượt nhấp và giúp xây dựng thương hiệu cá nhân. Người ta kiếm tiền theo cách chưa từng có trong xã hội" - Gerrard nói.

Cảm xúc mì ăn liền

Những người có ảnh hưởng và người nổi tiếng cố gắng bày ra phiên bản dễ tổn thương nhất của mình, vì họ biết cảm xúc dẫn dụ người xem tốt nhất, đan xen với cảnh khóc sẽ là các cảnh quay đẹp khác và đương nhiên là thông tin bán hàng.

Viết cho tạp chí The Atlantic ngày 27-1, tiến sĩ tâm lý học Maytal Eyal cho rằng thông qua những lời thú nhận đầy nước mắt, các influencer nức nở kia muốn khơi gợi đồng cảm từ khán giả, nói với họ rằng dù có nổi tiếng tài ba gì thì cũng dễ tổn thương như ai. Nhưng đó là một thứ cảm xúc giả cầy, mà Eyal gọi là McVulnerability - ghép từ McDonalds với hàm ý thức ăn nhanh và vulnerability là tính dễ tổn thương.

Theo Eyal, cái mong manh của những nhà sáng tạo nội dung mau nước mắt chẳng khác gì món gà rán - được sản xuất hàng loạt, dễ tiếp cận, đôi khi cũng ngon miệng nhưng lại thiếu chất dinh dưỡng. 

Một người khóc vì đau buồn thực sự có thể thúc đẩy sự gần gũi về mặt cảm xúc, nhưng kiểu thương tổn mì ăn liền chỉ làm cho người ta ảo tưởng về điều đó. Cũng như thức ăn nhanh, dùng nhiều cái gọi là "dễ tổn thương nhanh" là hành vi không lành mạnh về mặt cảm xúc, làm chúng ta càng ngày càng rời xa tương tác thật sự giữa con người với nhau.

Những người nổi tiếng ngồi trước ống kính trút bầu tâm sự, nước mắt ngắn dài, trong khi vẫn đang quảng cáo cho các nhãn hàng họ bán, khán giả khi đó rốt cuộc là người mua hàng hay người trải nghiệm câu chuyện, hoặc cả hai? Nhà xã hội học Eva Illouz gọi đó là "tư bản cảm xúc" - cảm xúc không chỉ giúp bán được hàng, mà bản thân cảm xúc cũng trở thành hàng hóa.

Các nghiên cứu đã phát hiện ra rằng khi mọi người dành nhiều thời gian hơn trên các nền tảng truyền thông xã hội, họ có khả năng mua nhiều đồ hơn và mua theo kiểu bốc đồng, đặc biệt là khi họ cảm thấy gắn bó về mặt cảm xúc với nội dung đang xem. Tóm lại, người ta dễ khóc cùng người lạ, và trong phút yếu lòng ấy, sẵn sàng "cho vào giỏ hàng" bất cứ thứ gì mà nhà sáng tạo nội dung sụt sùi nước mắt kia cố bán.

Giữa một rừng video đẫm nước mắt trên mạng, việc xác định ranh giới giữa trình diễn và chân thực, hay giữa chia sẻ quá đà và sự dễ tổn thương, mang tính chủ quan. Theo nhà nghiên cứu văn hóa số và mạng xã hội Jess Rauchberg, đôi khi người xem cần tự hỏi: Điều này có chân thực không? Nó có đáng tin không? Và bài đăng khóc lóc này phục vụ mục đích gì? Bối cảnh của chuyện rơi nước mắt đó là gì? 

"Việc rơi nước mắt trong một video khi kể về một trải nghiệm khó khăn thường được xem là chân thành hơn so với việc chỉ đơn thuần khóc nức nở trước ống kính mà không có lời giải thích rõ ràng" - cô nói với CNN.