Chung đúc học thức cho người An Nam (Kỳ 2)

Hãy trở lại với hai nền văn hóa mà chúng ta đã đề cập, văn hóa Trung Hoa và văn hóa Pháp.

Một ngàn năm Bắc thuộc đã nhào nặn chúng ta theo hình mẫu đế quốc phương Bắc. Sau khi rời các cao nguyên, đời sống điền dã trong vùng châu thổ sông Hồng, tổ tiên chúng ta chỉ biết bám vào nông nghiệp làm kế sinh nhai. Nhưng Trung Hoa nông nghiệp khi đó đã vận dụng các quy trình tối ưu để đạt được danh tiếng gần như toàn cầu.

Bị buộc phải du nhập các quy trình nông nghiệp từ Trung Hoa, tổ tiên chúng ta dễ dàng thừa nhận dù không muốn, sự vượt trội không thể chối cãi về trí tuệ của người Trung Hoa. Nguồn gốc chung và những tham vọng đế quốc của Trung Hoa, bất chấp các cuộc nổi dậy liên miên, đã giúp cho nền văn minh Trung Hoa ngấm sâu vào dân tộc di cư này như một cái bóng.

Bền bỉ trong tham vọng, đế quốc Trung Hoa "trung tâm và cột trụ" của thế giới muốn chúng ta thần phục hoàn toàn về trí tuệ. Nó du nhập vào nước ta phong tục, tập quán, tôn giáo, chữ viết, kiến thức hời hợt về những tác phẩm trí tuệ và đạo đức của nó cho vừa tầm những bộ não quê mùa của tổ tiên chúng ta, tóm lại một nước sơn bóng bẩy của văn hóa Trung Hoa.

Sự vượt trội về trí tuệ của Trung Hoa đã gây cho tổ tiên ta một cảm giác chán chường, thờ ơ khiến họ bằng lòng với những câu cú và tư tưởng học được qua sách vở Trung Hoa mà họ phô diễn khi có dịp thuận lợi và đặt họ vào một trạng thái luôn phụ thuộc về mặt tinh thần lẫn đạo đức.

Trong lãnh vực chánh trị, tinh thần, triết học hay đạo đức họ chỉ dừng lại ở những sáng tạo có sẵn và đã hoàn thiện của Trung Hoa. Và Trung Hoa chỉ cần có thế. Cuộc so tài không cân sức không cho phép người An Nam dễ dàng đạt tới đỉnh cao của văn hóa Trung Hoa, văn hóa đó luôn bắt giới tinh hoa An Nam phải phụ thuộc vào tinh hoa Trung Hoa. Sự đồng hóa ở bề mặt của một nền văn hóa khiến họ không bao giờ tìm cách đào sâu.

Vì thế mà cùng với thời gian, theo thói quen, bằng sự lai tạo giống nòi, có vẻ như trong chúng ta xuất hiện một bản chất thứ hai mang những dấu ấn sâu sắc của lớp vỏ văn hóa này và khiến chúng ta tưởng đó là một nền văn hóa của riêng chúng ta.

Ngày nay chúng ta không thể chối bỏ cái văn hóa giả tạo này bằng một cuộc nổi loạn. Làm như vậy là hẹp hòi và rõ ràng thiếu hiểu biết.

Và rồi nó đẩy ta vào một tình thế tồi tệ hơn cả việc thừa nhận bắt chước văn hóa. Chúng ta phải dùng nó để xây dựng một văn hóa phù hợp với chúng ta, cùng với sự trợ giúp của một nền văn hóa châu Âu, văn hóa Pháp.

Tôi nói một nền văn hóa châu Âu trước hết bởi vì cái mà người Viễn Đông chúng ta thiếu để đối trọng với châu Âu hiện thời để đạt được sự hòa hợp, sự cân bằng cho thế giới, chính là "tinh thần khoa học", thứ làm nên sức mạnh hay đúng hơn là quyền lực của châu Âu. Lẽ ra tôi nên để người An Nam có học thức tự do lựa chọn giữa các nền văn hóa châu Âu.

Tôi sẽ giải thích với quý vị vì sao tôi chọn văn hóa Pháp. Tôi sẽ cố gắng cho quý vị thấy người An Nam chúng ta có những cơ hội tiếp thu dễ dàng nền văn hóa Pháp.

Tôi phải nói ngay rằng sở thích này không có nghĩa là tôi chỉ quan tâm tới văn hóa Pháp. Nó thường được nuôi dưỡng bởi những nguồn lực ngoại quốc và có rất nhiều nhân tài ngoại quốc sinh sống tự do ở Pháp. Sẽ là hẹp hòi nếu không chịu học hỏi từ người khác, dù đó là kẻ thù của ta, những điều có thể góp phần tạo nên sức mạnh và uy thế cho ta.

Ngoại trừ người Nhật thì tính cách nổi trội của người Viễn Đông chính là sự khéo léo. Tôi không biết có phải là mạo hiểm không nếu đi vào lãnh vực nghệ thuật để nói với quý vị về "hình khối" phổ biến đối với người Pháp và người da vàng, mà những nhà lý luận "nghệ thuật vị nghệ thuật" ở Pháp là những đại diện nổi tiếng và "hình khối" đã đánh dấu một sự ưu việt của văn hóa Pháp so với tất cả các nền văn hóa châu Âu khác.

Điểm chung thứ nhì giữa hai chủng tộc là họ cùng sở hữu một tư chất tâm lý nhờ vào nền văn hóa đạo đức lâu đời và phong phú. Tư chất tâm lý phát lộ ở Viễn Đông nơi những bậc túc nho thấm nhuần đạo lý (điều này không có nghĩa rằng tất cả bọn họ là thiên thần) và ở Pháp, không những nơi Bruyère, Rochefoucauld, Chamfort, Fontenelle, Stendhal và nhiều người khác, mà còn hiển lộ ở bất kỳ một kẻ lang thang trên đại lộ Paris nào.

Bất chấp sự dè dặt đã trở thành bản tính có phần cứng nhắc và trì trệ do ảnh hưởng từ phương Bắc nhưng trong huyết quản của chúng ta vẫn chảy một dòng máu phương Nam mạnh mẽ. Điều này giải thích cho sức hấp dẫn của tính cách và những thị hiếu tinh tế ý nhị của những người có học nhất trong chúng ta.

Và điều này làm ta nghĩ đến một sự ưu việt khác của văn hóa Pháp so với các nền văn hóa châu Âu từ Bắc chí Nam. Pháp vẫn có thể coi là nơi có nền văn hóa tinh thần tinh tế nhất của châu Âu. Đó là trung tâm nhãn thức của toàn bộ châu Âu.

Nhưng cần phải biết khám phá nó, khám phá nước Pháp của những điều thuộc về tinh thần. Ngay cả khi sống giữa lòng nước Pháp quý vị cũng không thể khước từ bổn phận này. Tôi không cần phải nói thêm rằng: "Thanh niên An Nam được đào tạo ra làm viên chức không thể hy vọng tìm thấy một sự suy đồi văn hóa Pháp ở giới thực dân Pháp Đông Dương".

Tôi nghĩ có thể ca ngợi văn hóa Pháp mà không hề tán dương, bởi vì tôi đã đi khắp miền bắc Ý, tôi đã thấy Áo, Thụy Sĩ, Đức, Hà Lan, Bỉ, tóm lại là một phần lớn châu Âu và tôi đã thấy ảnh hưởng của văn hóa Pháp lên tất cả các quốc gia châu Âu.

Đó là lý do tôi cho rằng tinh hoa An Nam hiện nay phải hiểu văn hóa Pháp và văn hóa Trung Hoa. Tôi muốn thấy họ dựa vào văn hóa Pháp để ý thức được một nền văn hóa thực thụ, ý thức đó sẽ giúp họ phân biệt cái gì là châu Á, là thuần túy Viễn Đông trong văn hóa Trung Hoa và giúp họ hiểu rõ hơn cái gì có thể và nên là một nền văn hóa An Nam.

Dĩ nhiên nghĩa vụ này rất nặng nề và có nguy cơ bị bội bạc, nhưng những người vun đắp cho tương lai sẽ không ngừng vượt qua chính mình để tự giải phóng và giải phóng cho những thế hệ tương lai khỏi sự phụ thuộc về tinh thần và đạo đức vào các dân tộc khác, chỉ riêng giải phóng cũng đủ để hy vọng vào một tương lai tốt đẹp hơn cho đất nước An Nam.

Tôi nghĩ đã nói đủ về nghĩa vụ đặt trên vai tầng lớp tinh hoa hiện nay. Tôi muốn nhấn mạnh một chút về mục đích của một nền văn hóa. Như cái tên của nó, văn hóa là hủy diệt toàn bộ cỏ dại, sâu bọ, hủy diệt tất cả những gì ngăn trở sự phát triển tự do và mạnh mẽ; văn hóa nghĩa là giải phóng cái mầm non nớt khỏi hạt giống để nó bung nở dưới ánh nắng ấm áp.

Văn hóa là sửa soạn cho sự ly khai của con người khỏi thế giới động vật, cho sự rời bỏ của cá nhân khỏi bầy đàn. Văn hóa là chuẩn bị cho sự ra đời của cá nhân, của con người chân chính, của nhà tư tưởng, của nghệ sĩ, của những vị thánh. Tư tưởng cốt lõi của mọi nền văn hóa là chuẩn bị và thúc đẩy cả bên trong lẫn bên ngoài chúng ta để xuất hiện những con người đó.

Tôi vừa nói với quý vị rằng mục đích của văn hóa là hủy diệt mọi thứ cỏ dại và sâu bọ ăn hại, hủy diệt những gì cản trở sự phát triển mạnh mẽ và tự do, văn hóa là giải phóng mầm non trong hạt giống để nó được bung nở dưới ánh sáng mặt trời.

Quý vị có lẽ tự hỏi tôi muốn nói gì đằng sau cái câu hoa mỹ và rỗng tuếch đó. Câu này đúng là không dễ hiểu, nhất là khi đất nước đang trải qua cơn suy yếu, tan rã, đối với những người chưa từng trải qua một cuộc nội chiến, những người luôn mang trong mình tâm thức nô lệ, cùng sự khiêm nhường mộ đạo, một gánh nặng của những quy tắc xã hội ngột ngạt, định kiến, những tầm thường thô bỉ tới nỗi quen thuộc; - những người chưa bao giờ phản kháng lại một tình trạng tinh thần dung tục, hẹp hòi; - phản kháng một gia đình mang tư duy trói buộc cản trở ước vọng của các thành viên bằng một câu thúc cực đoan, ngu xuẩn theo những quy tắc không thể áp dụng cho tất cả.

Hãy lấy một trong ngàn ví dụ để chúng ta hiểu rõ hơn. Một thanh niên cảm thấy đời sống trong gia đình không còn đủ nữa, rằng khí quyển của xứ này làm anh ta ngột ngạt, rằng anh ta cần phải ra nước ngoài học tập hoặc sống một đời phong phú, sống động hơn hòng thoát khỏi trạng thái đờ đẫn mụ mị. Chúng ta không biết chàng thành niên đã làm gì để thực hiện giấc mơ; nhưng một ngày chúng ta gặp lại chàng thanh niên và sau vài câu hỏi chàng thanh niên liền thú nhận anh chưa bao giờ đặt chân lên tàu thủy. Anh chửi rủa chính quyền, anh nổi giận vì không được cấp chiếu khán nhưng thực tế lại hoàn toàn khác.

Mất hết ý chí, không có dũng khí, chàng thanh niên nhận thấy học vấn của anh đã đủ để làm một người ưu tú trong xứ ta, nên nghe theo gia đình đem cuộc đời vùi trong cái gọi là chế độ công chức. Một năm sau khi vào làm công chức, anh cưới một cô gái nhà giàu bị mê hoặc bởi danh tiếng của anh và mỗi năm sinh cho anh hai đứa con.

Bằng ví dụ này tôi muốn ám chỉ tinh thần hạn hẹp và ngột ngạt hiện thời của ta, sự tầm thường bóng bẩy đang ngự trị, những định kiến xã hội ngu xuẩn và cản trở những năng lượng tốt đẹp.

Đối với những điều cản trở sự phát triển mạnh mẽ và tự do, tôi chỉ muốn hét lên: hủy diệt! hủy diệt hoàn toàn! Dĩ nhiên chúng ta có thể cải hóa mọi thứ cho phù hợp với hiện tại. Nhưng nghĩ cho kỹ và rốt cục, còn thứ gì ở đất nước ta có thể đứng vững nữa không?

Về việc giải phóng mầm non trong hạt giống để nó được bừng nở dưới ánh sáng mặt trời, đó là vai trò tế nhị của văn hóa. Tôi không thể đưa ra những công thức cứng nhắc cho nền văn hóa mà tôi mong ước sẽ đến với người An Nam. Đây là nghĩa vụ của những người hoạch định tương lai, những người sẽ xuất hiện và sẽ phải mò mẫm rất lâu nữa.

Nhưng chúng ta còn lâu mới có được những nhà hoạch định tương lai! Chúng ta phải đợi ít nhất hai thế kỷ nữa để họ hoàn thiện một nền văn hóa riêng cho người An Nam!

Giáo dục mà chúng ta hưởng thụ chỉ hướng chúng ta vào mục tiêu thực tiễn là đào tạo đội quân phụ tá cho chính quyền, những kẻ bán-nô lệ được mua chuộc và đóng gói khéo léo. Sự hào phóng mà người ta tung hô quá chừng nếu không mang dấu hiệu quan tâm rõ ràng nào thì cũng chỉ là một thước đo thận trọng. Chế ngự những kẻ ít nhiều được khai minh vẫn dễ hơn là chế ngự bọn thô lậu suốt đời ôm những tư tưởng cũ rích, đơn giản, rõ ràng làm nên sức mạnh tương đối cho họ.

Đây là lý do tôi phải kể với quý vị tôi đã vui mừng thế nào khi từ Pháp trở về và được nghe sáng kiến của một vài người thức thời đang đấu tranh với sự thiếu lương tri, thiếu hiểu biết ngập tràn trong chương trình giáo dục tiểu học.

Tôi phải thừa nhận với quý vị rằng sau khi thổ lộ toàn bộ tư tưởng này, tôi cảm thấy bối rối, một cảm giác kỳ cục như cảm giác của một kẻ điên trong giờ phút tỉnh táo bỗng nhớ rằng hắn đang thách đố với những cái bóng. Nhìn vào mức độ trí lực của thanh niên ngày nay, nhìn vào giấc mơ của thanh niên dựng trên sự thảm hại thì không lạ khi tôi có cảm giác như thế.

Thưa quý vị, để thoát khỏi một giấc mơ ám ảnh tôi - tôi mong muốn được thấy trong xã hội chúng ta xuất hiện những con người sẽ làm tôi phải hổ thẹn vì đã dám gọi cuộc nói chuyện này là: cuộc nói chuyện cho tất cả và không cho ai cả.

Trước khi kết thúc bài nói, tôi muốn những người còn ý thức được rằng "Không bao giờ là quá muộn" hãy đọc trang này của Nietzsche, những dòng sẽ hoàn thiện cho bài phát biểu của tôi.

NHỮNG NGƯỜI CHUẨN BỊ

Tôi hoan nghênh tất cả mọi dấu hiệu cho thấy một kỷ nguyên mạnh mẽ hơn, hiếu chiến hơn sẽ một lần nữa tôn vinh lòng dũng cảm hơn mọi thứ khác. Bởi vì kỷ nguyên này phải vạch ra con đường của một kỷ nguyên xán lạn hơn và tập hợp được sức mạnh mà một ngày nào đó nó sẽ cần tới - để phổ cập chủ nghĩa anh hùng và tiến hành chiến tranh vì xung đột tư tưởng và vì hậu quả của tư tưởng. Để làm được điều này thì cần có những con người dũng cảm, những người chuẩn bị nền tảng, những người chắc chắn không thể xuất hiện từ hư vô - và càng không thể từ cát và bọt của nền văn minh ngày nay cũng như từ nền giáo dục của những đô thị lớn: những con người im lặng và cô độc và quyết đoán sẵn sàng theo đuổi hoạt động vô hình, những người có khuynh hướng nội tâm, tìm kiếm mọi sự cần phải được chế ngự trong bản thân: những con người có sự bình tâm, kiên nhẫn, đơn giản và coi khinh phù phiếm, coi khinh lòng khoan dung trong chiến thắng và sự độ lượng đối với những hư ảo vô nghĩa của mọi kẻ chiến bại: những con người có nhãn lực chính xác và tự do trên tất cả mọi chiến thắng và trên sự may mắn của mọi vinh quang: những con người có lễ hội riêng họ, những ngày lao động và tang tóc riêng, họ quen chỉ huy dõng dạc như một người chỉ huy, họ cũng sẵn sàng vâng mệnh khi cần thiết, họ cũng tự hào trong cả hai trường hợp, vì vậy nếu họ theo đuổi sự nghiệp riêng thì sẽ là những con người khoái hoạt hơn, khốc liệt hơn, hạnh phúc hơn! Bởi vì hãy tin tôi đi! - Bí mật để gặt hái đời sống phong phú nhất và niềm vui hưởng thụ lớn nhất là sống một cách liều lĩnh! Hãy dựng thành phố bên cạnh núi lửa Vésuve! Hãy đi thuyền tới những vùng biển xa lạ! Hãy làm kẻ cướp và kẻ chinh phục, chừng nào các người không thể là kẻ thống trị và kẻ sở hữu, các người phải đi tìm tri thức! Khi các người bằng lòng lánh ẩn trong rừng như những con nai sợ sệt thì thời gian cứ thế trôi đi! Rốt cục tri thức sẽ đưa tay cho kẻ nào có quyền tiếp cận nó: tri thức sẽ thống trị và sở hữu, và các người cũng muốn có tri thức để thống trị và sở hữu!

(Le Gai Savoir)

Chúng ta đang sống trong một đất nước, trong một thời đại mà những năng lực tốt đẹp phải trả giá đắt cho các cuộc chinh phục, các chiến thắng. Chúng ta không chỉ phải đấu tranh với chính bản thân mình mà còn với những gì xung quanh.

Bị giam cầm trong đất nước, chúng ta không thể biết thế kỷ này đã mục rữa tới mức nào. Không có một lý tưởng cao đẹp, không sức sống, không năng lượng, sẵn sàng quy phục trước mọi hành vi thống trị, sa lầy trong vũng bùn biếng nhác, èo uột, bạc nhược khác hẳn với con người có thể khích lệ mọi người xây dựng nước Nam Việt này, con người nhạy cảm với cơn hấp hối từ từ của quê hương, của giống nòi, nhạy cảm với sức nặng nghẹt thở đè trên toàn bộ quốc gia và buộc những ai không chịu nổi bầu khí quyển hấp hối đó phải ra đi.

Điều chúng ta cần là một thái độ ham biết dưới muôn hình vạn trạng, ham biết là dấu hiệu cuối cùng của sự sống và hy vọng, một sự ham biết chứa đựng mọi dũng cảm để kiềm chế cơn khát, một sự ham biết sẽ lần mò, tìm tòi, sục sạo, mổ xẻ tất cả những gì đang sống ở kẻ khác để tìm ra phương thuốc cứu chữa sự bạc nhược cho mình.

Chúng ta phải làm cho tất cả những gì còn sót lại trở nên hữu dụng đối với sự ham biết này và đối với cuộc tháo chạy, đúng là tháo chạy vì chúng ta phải thoát khỏi bầu khí quyển già cỗi, chín nẫu, độc địa, chúng ta phải chạy khỏi con quỷ có ngàn chiếc đầu, con quỷ mang tên chế độ công chức, con ma cà rồng đã hút dần hút mòn máu của ta, sức lực của ta, làm suy đồi những người mạnh mẽ bằng cái không khí bàn giấy của nó.

Chúng ta sẽ sống trong rừng, trên núi, trong cô đơn, lao vào mọi bão táp, mọi đòi hỏi của cuộc đấu tranh vì sự sống. Điều đó không quan trọng lắm. Không khí trong lành của đỉnh núi, những chuyến phiêu lưu, những lo âu phiền muộn đau đớn sẽ đẩy chúng ta vào một cuộc chiến say mê.

Như vậy càng hay, vì chúng ta sẽ thêm mạnh mẽ và thăng tiến, chúng ta sẽ ý thức được nội lực và sẽ mong muốn một thời đại mạnh mẽ hơn thời đại chán chường bây giờ, không sinh khí không sức mạnh, co ro trong tấm áo liệm. Một cuộc đời mới, một dòng máu mới, dòng máu cứu chuộc. Phải, nhưng mọi khó khăn đều nằm ở đây.

Tôi cảm ơn quý vị đã tới và lắng nghe tôi đến cùng. Tôi đã chiếm dụng những giờ hữu ích của quý vị để nói những chuyện bông phèng. Kể từ khi ở Pháp về, tôi nhận ra bản thân không có ích lợi gì nhiều cho quê hương. Trên hết tôi nhận ra mình quá non nớt. Bất chấp đã sống một đời sôi nổi và liều lĩnh ở châu Âu, một cuộc đời thú vị nhưng cũng có cả buồn đau lo lắng, tôi buộc mình phải tới châu Âu lần nữa để có thể vươn đến một nhận thức rõ ràng hơn, chắc chắn hơn về một nền văn hóa thực thụ và chờ đợi một tuổi đời chín chắn hơn.

Tôi sẽ ra đi trong vòng một tháng nữa, sẵn sàng cho những cuộc phiêu lưu mới nhưng tôi sẽ mang theo kỷ niệm dịu êm và đầy khích lệ của buổi tối hôm nay đến những bờ sông xa xôi.■

(Thư Nguyễn dịch)