Chính quyền ba cấp: mạnh, nhanh, hiệu quả hơn!

Tại kết luận số 126-KL/TW ngày 14-2-2025, Bộ Chính trị yêu cầu nghiên cứu định hướng sắp xếp bỏ chính quyền cấp huyện. Đây thật sự là bước đột phá tiếp theo của cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy.

80% quốc gia trên thế giới có chính quyền ba cấp

Hiện nay, Việt Nam đang duy trì bốn cấp chính quyền gồm trung ương, cấp tỉnh (các tỉnh và thành phố trực thuộc trung ương), cấp huyện (các huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh) và cấp xã (xã, phường, thị trấn). Trong khi đó, phần lớn các quốc gia trên thế giới lại chỉ có ba cấp chính quyền. Sự tồn tại của bốn cấp chính quyền làm gia tăng tầng nấc trung gian, kéo dài quá trình ra quyết định, làm chậm tốc độ triển khai chính sách và giảm tính hiệu quả của bộ máy hành chính.

Thứ nhất, trong chính quyền ba cấp cchỉ có một cấp trung gian thì bốn cấp chính quyền có đến hai cấp trung gian là tỉnh và huyện. Bốn cấp chính quyền vì vậy tạo ra nhiều khâu trung gian, khiến việc điều hành trở nên chậm chạp và phức tạp. Khi một chính sách được ban hành, nếu chỉ có ba cấp chính quyền, thông tin sẽ đi trực tiếp từ trung ương đến tỉnh, sau đó xuống xã để thực thi. Nhưng với bốn cấp, thông tin phải đi qua một tầng trung gian nữa là huyện, làm mất thời gian và tạo ra nguy cơ sai lệch hoặc chồng chéo trong chỉ đạo.

Thứ hai, ba cấp chính quyền giúp giảm đáng kể chi phí vận hành bộ máy hành chính. Khi duy trì cấp huyện, nhà nước phải chi trả lương, phụ cấp, trụ sở, phương tiện công vụ và các khoản chi khác cho thêm một bộ máy chủ yếu thực hiện chức năng trung gian. Nếu bỏ cấp huyện, ngân sách có thể được phân bổ hiệu quả hơn vào các lĩnh vực quan trọng như giáo dục, y tế, hạ tầng, chuyển đổi số…

Thứ ba, ba cấp chính quyền giúp tăng cường quyền tự chủ của cấp cơ sở, cấp trực tiếp phục vụ người dân. Trong mô hình bốn cấp, nhiều quyết định quan trọng của cấp xã phải được phê duyệt hoặc thông qua cấp huyện, làm hạn chế sự linh hoạt và tính chủ động của chính quyền cơ sở.

Thứ tư, ba cấp chính quyền giúp phân chia thẩm quyền dễ dàng và mạch lạc hơn. Với ba cấp chính quyền thì thẩm quyền sẽ được phân chia như sau: cấp trung ương lo chiến lược và chính sách vĩ mô, cấp tỉnh chịu trách nhiệm điều phối và cấp địa phương trực tiếp triển khai thực hiện. Đây là lý do tại sao 80% các nước trên thế giới lựa chọn mô hình này thay vì duy trì bốn cấp như Việt Nam.

Trên thực tế, hầu hết các nước phát triển như Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đức, Pháp đều áp dụng mô hình trung ương - tỉnh/bang - địa phương (thành phố/quận). Ngoài ra, các nước chọn mô hình ba cấp chính quyền còn vì nó giúp hạn chế xung đột thẩm quyền giữa các cấp. Nếu có bốn cấp, quyền lực và trách nhiệm thường bị giằng co giữa các tầng trung gian, khiến quá trình ra quyết định bị kéo dài và làm giảm hiệu suất quản lý.

Những vấn đề phải tính

Bỏ chính quyền cấp huyện là một chủ trương hợp lý nhằm tinh gọn bộ máy, giảm tầng nấc trung gian và nâng cao hiệu quả quản lý. Tuy nhiên, để thực hiện hiệu quả, cần giải quyết một số vấn đề quan trọng nhằm đảm bảo sự vận hành trơn tru của hệ thống chính quyền, bao gồm việc điều chỉnh quy mô đơn vị hành chính cấp xã, phân quyền theo mô hình bổ trợ và nâng cao năng lực chính quyền cấp xã.

Một trong những vấn đề lớn khi bỏ cấp huyện là các xã hiện nay có quy mô dân số và diện tích quá nhỏ để đảm nhận vai trò chính quyền cơ sở một cách hiệu quả. Nếu không điều chỉnh, việc bỏ cấp huyện có thể khiến năng lực quản lý nhà nước bị phân tán, khó thực hiện hiệu quả các chức năng hành chính và dịch vụ công. Theo kinh nghiệm quốc tế, quy mô dân số hợp lý cho một đơn vị hành chính cấp cơ sở thường dao động từ 10.000 đến 50.000 dân.

Chẳng hạn, ở Pháp, đơn vị hành chính cấp xã có quy mô trung bình khoảng 15.000 - 20.000 dân; ở Đức, mỗi đơn vị hành chính cấp cơ sở có khoảng 10.000 - 50.000 dân. Ở Thụy Điển, sau các đợt sáp nhập, quy mô dân số trung bình của một xã là khoảng 35.000 dân. Trong khi đó, Việt Nam hiện có hơn 10.500 xã, với quy mô trung bình chỉ khoảng 8.500 dân/xã, rất thấp so với chuẩn mực quốc tế. Nếu bỏ cấp huyện, việc sáp nhập các xã để tạo ra những đơn vị hành chính có quy mô dân số từ 15.000 - 30.000 dân là cần thiết, giúp tăng hiệu quả quản lý và cung cấp dịch vụ công tốt hơn.

Bên cạnh việc điều chỉnh quy mô đơn vị hành chính, chính quyền cấp xã cần được phân quyền mạnh hơn theo nguyên tắc bổ trợ, theo đó cấp nào gần dân nhất thì cấp đó có trách nhiệm giải quyết công việc, thay vì phải chờ chỉ đạo từ cấp trên. Nếu không có sự phân quyền rõ ràng, cấp xã sẽ không thể đảm nhận tốt vai trò mới khi không còn cấp huyện.

Do đó, cấp xã nên được giao quyền chủ động trong các lĩnh vực như quy hoạch và phát triển hạ tầng địa phương, quản lý tài chính và thu thuế, giáo dục và y tế cơ bản, cung cấp dịch vụ hành chính công. Việc trao thêm quyền này sẽ giúp cấp xã có đủ năng lực thực hiện các chức năng vốn trước đây do huyện đảm nhiệm, đồng thời nâng cao trách nhiệm của chính quyền cơ sở trong việc giải quyết các vấn đề của người dân.

Một vấn đề quan trọng khác là năng lực quản lý của cấp xã hiện nay còn nhiều hạn chế, cả về nhân sự, tài chính và công nghệ. Khi bỏ cấp huyện, cấp xã sẽ phải đảm nhận nhiều nhiệm vụ hơn, đòi hỏi một sự đầu tư mạnh mẽ để nâng cao năng lực vận hành. Trước hết, cần đào tạo đội ngũ cán bộ cấp xã để họ có đủ trình độ quản lý tài chính, quy hoạch, hành chính công và công nghệ số. Đồng thời, ngân sách dành cho cấp xã cần được tăng cường để bảo đảm họ có đủ nguồn lực để vận hành chính quyền và cung cấp dịch vụ công hiệu quả.

Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh ứng dụng chính phủ điện tử và công nghệ số để giúp cấp xã hoạt động hiệu quả hơn, giảm bớt sự phụ thuộc vào các cấp hành chính cao hơn. Ở nhiều nước như Nhật Bản, Đức, Thụy Điển, chính quyền cấp cơ sở được trang bị mạnh về nhân lực và công nghệ, giúp họ có thể tự chủ trong nhiều lĩnh vực. Nếu Việt Nam muốn bỏ cấp huyện thành công, cần đầu tư mạnh mẽ vào năng lực cấp xã, tránh tình trạng chính quyền cơ sở bị quá tải và kém hiệu quả.

Bỏ cấp huyện đòi hỏi phải khôi phục truyền thống tự quản của cộng đồng thôn, bản, bởi đây là nền tảng quan trọng giúp chính quyền cấp xã vận hành hiệu quả và giảm tải áp lực quản lý.

Trong lịch sử, thôn, bản Việt Nam từng là các cộng đồng tự quản, nơi người dân tự tổ chức sản xuất, duy trì trật tự, giải quyết tranh chấp và quản lý các công việc chung mà không cần sự can thiệp sâu của chính quyền. Nguyên tắc "phép vua thua lệ làng" thể hiện rõ vai trò tự quản mạnh mẽ của cộng đồng. Tuy nhiên, trong mô hình hành chính tập trung hiện đại, vai trò này dần bị suy yếu.

Khi cấp huyện bị loại bỏ, chính quyền cấp xã sẽ gánh vác nhiều nhiệm vụ hơn, và nếu không có sự hỗ trợ của các hội đồng tự quản ở thôn, bản, bộ máy hành chính sẽ dễ quá tải. Do đó, cần trao thêm quyền tự quản cho thôn, bản, đặc biệt trong việc quản lý công trình công cộng nhỏ, tổ chức hoạt động văn hóa - xã hội, duy trì an ninh trật tự và giải quyết các vấn đề nội bộ. Già làng, trưởng bản, ban quản lý thôn cần được phát huy vai trò để thay thế một phần cơ chế hành chính quan liêu, giống như mô hình tự quản cộng đồng tại Nhật Bản và Hàn Quốc.

Nhìn chung, bỏ cấp huyện là một bước đi hợp lý để tinh gọn bộ máy hành chính, nhưng để thành công cần thực hiện đồng bộ với việc sáp nhập các xã để tạo ra đơn vị hành chính có quy mô hợp lý, trao quyền mạnh hơn cho cấp xã theo nguyên tắc bổ trợ, nâng cao năng lực chính quyền cấp cơ sở và thúc đẩy tự quản cộng đồng. ■