Phóng to

Tháng 5-2004, NXB Trẻ ký hợp đồng mua tác quyền toàn bộ tác phẩm của cụ Toan Ánh (ảnh) trong thời hạn đến năm 2015. Từ đó đến nay đã có gần 20 tác phẩm của cụ được in lại một cách có hệ thống theo hình thức Toan Ánh toàn tập - Ảnh: L.Điền

Chúng tôi còn quý cụ ở một số đức tính khác: hiền lành và khiêm tốn, chuyên cần tự học, làm việc âm thầm, nhẫn nại và theo đuổi chí hướng đến cùng trong việc tìm hiểu để ghi lại một cách có hệ thống tất cả những gì có liên quan đến phong tục, nếp sống của người Việt Nam từ gia đình đến ngoài xã hội.

Nối tiếp một số cụ tiền bối như Phan Kế Bính, Ngô Tất Tố, Chu Thiên..., nhà văn Toan Ánh bắt đầu khuynh hướng viết tiểu thuyết phong tục của mình từ năm 1957 với truyện ngắn Trong lũy tre xanh, và mấy bộ tiểu thuyết cùng loại đề tài sau đó như Ký vãng (1958), Nếp xưa (1962)... Nếp xưa là một tiểu thuyết tài hoa và đầy sức hấp dẫn mà vẫn đảm bảo được tính học thuật nghiêm túc, kết tinh từ năng khiếu quan sát, ghi nhận cuộc sống ở khía cạnh phong tục, nếp sống xưa và thủ pháp thể hiện sinh động của tác giả.

Ấy là vì cụ Toan Ánh đã sống hết mình trong không gian cụ từng hít thở, trải nghiệm từ khi bắt đầu lớn khôn đến lúc thâm nhập cuộc sống với một lòng thiết tha yêu đời, yêu người và cảm nhận chân thành về quê hương xứ sở.

Không giới hạn trong phạm vi tiểu thuyết, từ cuối những năm 1950 nhà văn Toan Ánh kiên trì biên khảo về phong tục, tập quán, với khởi đầu là quyển Phong lưu đồng ruộng kể lại sinh động những thú vui tao nhã của người Việt ở nông thôn miền Bắc.

Sau đó ông ngày càng mở rộng đề tài với bộ sách tiêu biểu lấy tên chung "Nếp cũ", bao gồm một loạt chủ đề mang tính hệ thống liên quan đến mọi khía cạnh sinh hoạt của đất nước: Hội hè đình đám (1970), Tín ngưỡng Việt Nam (1971), Con người Việt Nam (1972), Làng xóm Việt Nam (1978), Tiêu khiển Việt Nam (năm quyển cho năm đề tài khác nhau từ 1978-1996)... Ngoài ra còn có Cầm ca Việt Nam (1974), Trang sức Việt Nam (1996)...

Ðó là những đóng góp quan trọng cho kho kiến thức văn hóa Việt cũng là một phần của Việt Nam học. Cụ Toan Ánh nổi bật trong số không nhiều người viết về phong tục Việt Nam từ xưa đến nay bởi cụ đã tập trung cả cuộc đời mình vào một công việc chuyên nhất ấy. Những công trình của cụ như nhịp dẫn đưa thế hệ trẻ Việt Nam ngày nay trở về tìm hiểu nếp xưa của ông bà mình, tìm về nguồn cội với một hệ thống kiến thức cần tham khảo để vận dụng cho đời sống hiện tại.

Thượng thọ ở tuổi 94, cụ Toan Ánh ngồi chung chiếu với những người xưa nay cực quý hiếm, bản thân cụ với tuổi đời như thế đã là đáng quý lắm rồi. Nhiều nhà văn, nhà giáo, nhà hoạt động văn hóa cùng thế hệ và là bạn bè của cụ cũng đã lần lượt qua đời trước đó, như Nguyễn Hiến Lê, Vương Hồng Sển, Giản Chi, Bàng Bá Lân, Sơn Nam... để lại cho cụ một tuổi già khá cô đơn và buồn bã, mặc dù cụ vẫn luôn được con cháu chăm sóc một cách tận tình, chí hiếu.

Cuối đời, với việc được Nhà xuất bản Trẻ tổ chức in lại một số tác phẩm biên khảo tiêu biểu về phong tục, theo một hợp đồng có tính hỗ trợ, nhiều người quen biết trông thấy cụ vui lắm và cụ đã không giấu được một nỗi tự hào thật xứng đáng mà cũng thật dễ thương, mỗi khi nhắc nhớ lại những việc mình đã làm được cho đời.

Cụ Toan Ánh mất đi nhưng những kiến thức cụ thu thập ghi chép được vẫn còn đó, với trên 120 tác phẩm đủ loại, chắc chắn sẽ trở thành một kho tư liệu tham khảo rất quý dành lại cho những thế hệ mai sau.