Nhà thờ Chí Hòa hiện nay - năm 2022 - Ảnh: C.M.C

Gần đây, một số giáo dân xôn xao khi nhà thờ Chí Hòa, một trong bảy ngôi nhà thờ, tu viện xưa nhất đất Sài Gòn - Gia Định - Chợ Lớn, công bố bản quy hoạch mới và quyên góp xây mới nhà mục vụ. Yêu quý một công trình ghi dấu nhiều kỷ niệm với mảnh đất phương Nam hơn trăm năm qua, chúng tôi giới thiệu đến bạn đọc lai lịch thú vị của ngôi nhà thờ này.

Nhà thờ (nay ở số 149 đường Bành Văn Trân, phường 7, quận Tân Bình) cách Trường trung tiểu học Mai Khôi (nay là Trường Bành Văn Trân) tôi học hồi đầu thập niên 1970 dăm chục mét. Cứ sau giờ học, đám học trò chúng tôi lại kéo nhau vào đây chơi, Noel thì rủ nhau đi ngắm hang đá bên hông nhà thờ...

Giáo dân dự Thánh lễ tại Nhà thờ Chí Hòa, TP.HCM, tháng 8-2022 - Ảnh: T.T.D.

Ngôi nhà thờ "bí ẩn" khu Ông Tạ

Theo bản đồ địa hình Sài Gòn - Gia Định 1882, ở vị trí "khoảnh đất khá cao khô ráo" (nay là một phần khu chợ Phạm Văn Hai, khu trung tâm Ông Tạ) có một công trình ký hiệu hình thập giá, ghi rõ "église" (nhà thờ). Khi bà con Bắc di cư tới đây năm 1954, hơn nửa thế kỷ đã trôi qua, hầu như ít ai biết từng có một ngôi nhà thờ ở đó.

Khu vực có ngôi nhà thờ nay là chợ Phạm Văn Hai này trước 1983 - 1985 là khu vực có 5 nghĩa địa. Lúc ấy, tôi cũng như nhiều bà con Công giáo Ông Tạ những ngày lễ Các Thánh 1-11 thường đến nghĩa trang Tân Định thắp hương và dự thánh lễ do một linh mục ở giáo xứ Tân Định chủ tế. Bàn lễ đặt ở một công trình xây dựng đơn giản tại cuối nghĩa trang; không phải là một nhà thờ, nhà nguyện hay đền thánh gì.

Bên trong Nhà thờ Chí Hòa, quận Tân Bình, TP.HCM - Ảnh: T.T.D.

Bản đồ vẽ tay tháng 3-1904 “Environs de la Place de Saigon 1904” (Vùng phụ cận địa phận Sài Gòn năm 1904), khi nhà thờ Chí hòa hiện nay đã xây dựng xong năm 1903. Ở bản đồ này, ngôi nhà thờ cũ trên đường mòn nay là đường Phạm Văn Hai vẫn còn dấu hiệu thánh giá bên trên nhưng không còn chữ église (nhà thờ). Khu vực trang trại (ferme) - đã xuất hiện église (nhà thờ), tức nhà thờ Thạnh Hòa, nay là Chí Hòa.

Một góc bản đồ Environs de Saïgon 1900 (Vùng phụ cận Sài Gòn năm 1900). Giao lộ bên trái là ngã tư Bảy Hiền hiện nay. Giao lộ bên trên (có ghi chú “Tombeau de l’évêque d’Adran”: mộ giám mục (hiệu tòa) Adran, tức Lăng Cha Cả. Khu mộ đã bị giải tỏa giữa thập niên 1980, nay là một nút giao thông. Ngã ba giữa ảnh bên dưới nay là ngã ba Ông Taj. Bản đồ này ghi nhận có một nhà thờ (église) ở một khu vực cao ráo nay là chợ Phạm Văn Hai. Khu vực có nhà thờ Chí Hòa (hiện nay – bên dưới) còn là một trang trại (ferme).

Người dân xem hình ảnh, thông tin trên bảng quy hoạch trong tương lai của Nhà thờ Chí Hòa, TP.HCM - Ảnh: T.T.D.

Hiếm ai biết, khó ai nghĩ nơi đây từng có một nhà thờ vì lúc ấy đã không còn vết tích. Chuyện gì đã xảy ra với ngôi nhà thờ Công giáo đầu tiên ở làng Chí Hòa này?

Theo Lược sử giáo xứ Chí Hòa, nhà thờ Chí Hòa đã có từ năm 1890. Tuy nhiên, toàn bộ những bản đồ tôi có từ 1903 trở về trước, khu vực nhà thờ Chí Hòa hiện nay không hề ghi nhận ngôi nhà thờ nào.

Nhưng đến hai tấm bản đồ cùng ra năm 1904 là "Service Geographique de l'Indo-Chine" (Phục vụ địa lý) và "1904 - Environs de la place de Saigon 1904" (ngoại vi khu trung tâm Sài Gòn), có một công trình có hình thập giá ở ngôi nhà thờ tại vị trí nhà thờ Chí Hòa hiện nay.

Building Đại Lợi đang xây giữa thập niên 1960 (hiện vẫn còn). Trước buiding là khu vực nghĩa trang Tân Định vốn có tiền thân là nhà thờ Thạnh Hòa xây dựng năm 1890. Khu nghĩa trang này đã giải tỏa năm 1984, nay là chợ Phạm Văn Hai. Trong nghĩa trang xưa có ngôi nhà nguyện ở giữa mỗi dịp lễ Các Thánh đều có các linh mục giáo xứ Tân Định về làm lễ - Ảnh tư liệu

Cổng nhà thờ Chí Hòa hiện nay - Ảnh: C.M.C.

Nói về một nhà thờ, có lẽ trước hết phải tìm đến nguồn tư liệu của chính các vị linh mục đã từng là cha sở, chánh xứ nơi đó. Chúng tôi may mắn có được ảnh chụp hai bản tài liệu đánh máy trên giấy pơluya lưu ở văn khố Tòa Tổng Giám mục về "Tiểu sử họ đạo Chí Hòa".

Theo bản ghi chép có lẽ thực hiện khoảng năm 1980 - 1985 (vì vẫn ghi tên đường Thoại Ngọc Hầu chứ chưa là Phạm Văn Hai) và sau 1985 này, nhà thờ Thạnh Hòa ra đời năm 1890 trên một khoảnh đất thuộc làng Tân Sơn Nhất, nơi đất thánh của Tân Định.

"Năm 1900, Đức cha Lucien Mão (Mossard) đứng ra xây cất một nhà thờ mới khác, ở một địa điểm khác, bên làng Phú Thọ Hòa kế cận, số đất này lối 600ha, do lòng quảng đại của ông bà Lê Phát Đạt dâng cúng cho địa phận.(...) Năm 1903, xây cất xong nhà thờ và nhà cha sở, Đức cha ra lệnh dời họ Thạnh Hòa về Chí Hòa, và đặt Đức Mẹ Môi khôi làm bổn mạng".

Chí Hòa bấy giờ thuộc làng Tân Sơn Hòa, một làng mới được tách ra khỏi làng Tân Sơn Nhứt và Phú Thọ Hòa... Ngôi nhà thờ đầu tiên 1890 ở làng Chí Hòa, đầu tiên ở khu Ông Tạ như vậy đã phần nào rõ "tông tích". Và ngôi nhà thờ ấy đã không còn hơn thế kỷ nay, sau khi một ngôi thánh đường mới được xây dựng thay thế vào năm 1903.

Nhà thờ Chí Hòa năm 1920 - Ảnh: Tư liệu

Nhà thờ mới do ông ngoại của Nam Phương hoàng hậu tài trợ xây cất

Nhiều người ở Sài Gòn - Gia Định xưa đều biết nhà thờ Chí Hòa có "anh em, bà con ruột thịt" với ba ngôi thánh đường Sài Gòn xưa nổi tiếng là Chợ Quán, Tân Định và Chợ Đũi (tức Huyện Sỹ), thậm chí như "anh em song sinh" với nhà thờ Huyện Sỹ.

Lược sử giáo xứ Chí Hòa ghi: "Họ Chí Hòa khởi đầu là họ nhánh của họ Chợ Quán (1771 - 1890) được Đức Giám mục Phêrô Bá Đa Lộc quy tụ, sau đó là họ nhánh của họ Tân Định". Nhà thờ lúc ấy mang tên Thạnh Hòa do nằm trên đất Thạnh Hòa - một thôn của làng Tân Sơn Nhứt với khuôn viên khá rộng.

Trước năm 2000, có một con đường ở giáo xứ Nghĩa Hòa (nay là phường 7, quận Tân Bình) mang tên Lê Phát Đạt (nay là đường Đặng Lộ), gần nhà thờ Chí Hòa. Không phải ngẫu nhiên. Một số tư liệu hiện nay trong xã hội, sách báo lẫn văn bản của các giáo xứ cho rằng: Đất đai, nhà thờ Thạnh Hòa nằm trong khu đất 600ha của ông Huyện Sỹ Lê Phát Đạt dâng cúng. Riêng báo Nam Kỳ Địa Phận số 515, ngày 26-12-1918 (trang 807) và số 516, ngày 01-01-1919 (trang 07) ghi là 480ha. 

Lý do: họ nhánh Thạnh Hòa lúc ấy là một họ đạo nghèo với khoảng 100 giáo dân. Ông Huyện Sỹ dâng cúng đất để nhà thờ cho bà con nông dân thuê trồng trọt, giải quyết chi phí sinh hoạt trong họ đạo. Chi phí xây dựng ngôi nhà thờ này cũng do ông Huyện Sỹ dâng cúng.

Quảng trường Đức mẹ La Vang, tháp chuông tại Nhà thờ Chí Hòa, TP.HCM - Ảnh: T.T.D.

Ông Huyện Sỹ Lê Phát Đạt là ông ngoại của Nam Phương hoàng hậu - vị hoàng hậu cuối cùng của triều Nguyễn, vợ vua Bảo Đại. Ông là người giàu nhất Sài Gòn xưa, thuở Pháp mới vô. "Nhứt Sỹ, nhì Phương, tam Xường, tứ Định".

Sở đất và chi phí xây dựng nhà thờ Thạnh Hòa mới chắc chắn được dâng cúng trước khi ông Lê Phát Đạt qua đời năm 1900. Các tài liệu ghi nhận việc xây dựng này thống nhất: Khi chuẩn bị xây dựng nhà thờ Huyện Sỹ, nghe thông tin nhà thờ Thạnh Hòa xuống cấp mà họ nhánh Thạnh Hòa này nghèo quá, không làm gì được, ông Lê Phát Đạt quyết định giảm quy mô thiết kế ban đầu của nhà thờ Huyện Sỹ từ năm gian, cắt bớt một gian còn bốn gian và dùng số tiền dư ra để xây nhà thờ Chí Hòa.

Mộ và bia mộ mẹ và con ông Huyện Sỹ Lê Phát Đạt giữa gian Thánh và hàng ghế giáo dân dự lễ - Ảnh: C.M.C.

Mộ và bia mộ bà Phạm Thị Tin, mẹ ông Huyện Sỹ Lê Phát Đạt - bên trái gian Thánh nhìn từ dưới lên - Ảnh: C.M.C.

Mộ và bia mộ cô Lê Thị Hòa, con ông Huyện Sỹ Lê Phát Đạt - bên phải gian Thánh nhìn từ dưới lên - Ảnh: C.M.C.

Nhà thờ Huyện Sỹ khá phức tạp, cầu kỳ nên mãi tới năm 1905 mới khánh thành. Trong khi đó, tính cấp bách lẫn đơn giản của ngôi nhà thờ mới khiến trước đó hai năm, năm 1903, nhà thờ Thạnh Hòa (mới, tức nhà thờ Chí Hòa) đã xây dựng xong. 

Hai bản tài liệu đánh máy trong văn khố lưu ở Tòa Tổng Giám mục Sài Gòn ghi rõ điều này (thực tế nhà thờ Huyện Sỹ khởi công năm 1902, vậy khó có thể hình dung nhà thờ Chí Hòa hiện nay xây xong trước đó 12 năm - 1890 - như hầu hết các thông tin hiện nay về năm xây dựng xong nhà thờ Chí Hòa).

Tư liệu trong văn khố của Tòa Tổng giám mục Sài Gòn ghi: "Nhà thờ mới này xây theo kiểu nhà thờ trong nhà thương Đồn Đất, bây giờ là Bệnh viện Nhi đồng 2, quận 1. Sở phí xây cất lên tới 30.000 đồng, lấy bớt ra trong số tiền xây cất nhà thờ Chợ Đũi, vì thế nhà thờ này mất đi một căn. Nhà thờ Chí Hòa có diện tích ngang 18m, dài 40m, cao 18m".

Và vị trí ngôi nhà thờ mới này dù vẫn tên Thạnh Hòa nhưng lúc đó đã không ở thôn Thạnh Hòa thuộc làng Tân Sơn Nhứt mà thuộc làng Phú Thọ Hòa.

Nhà sinh hoạt mục vụ đang được xây dựng tại Nhà thờ Chí Hòa, TP.HCM - Ảnh: T.T.D.

Nhà sinh hoạt Mục vụ (trái) đang được xây dựng tại khuôn viên Nhà thờ Chí Hoà, quận Tân Bình, TP.HCM - Ảnh: T.T.D.

Về tổng thể nhà thờ Chí Hòa không hoành tráng, cầu kỳ như một số nhà thờ xưa của Sài Gòn cùng thế hệ; cũng mang phong cách kiến trúc Gothic Pháp như nhà thờ Huyện Sỹ, nhà thờ Tân Định... nhưng đã được giản lược nhiều. Cũng dễ hiểu, kinh phí xây dựng nhà thờ Chí Hòa chỉ bằng 1/10 kinh phí xây dựng nhà thờ Huyện Sỹ.

Với một lịch sử hình thành nhiều lý thú như vậy, sẽ thật tiếc nếu nhà thờ Chí Hòa đánh mất đi các vẻ đẹp đã lưu giữ trăm năm qua.

Bên trong nhà thờ Chí Hòa - Ảnh: T.T.D.

Nhà thờ Chí Hòa hiện nay là một trong bảy ngôi nhà thờ, tu viện xưa nhất đất Sài Gòn - Gia Định - Chợ Lớn: Đại chủng viện Thánh Giuse Sài Gòn (1863), nhà thờ Tân Định (1876), nhà thờ Đức Bà Sài Gòn (1880), nhà thờ Chợ Quán (1882), nhà thờ Cha Tam (1902), nhà thờ Chí Hòa (1903) và nhà thờ Huyện Sỹ (1905).

Ông bà Huyện Sỹ và cha mẹ, con cái được chôn cất, dựng tượng trong một số nhà thờ Sài Gòn - Gia Định xưa. Trong nhà thờ Chí Hòa cũng có mộ bà Mađalêna Phạm Thị Tin (thân mẫu ông Huyện Sỹ) - mất năm 1886, thọ 69 tuổi - và mộ cô Maria Lê Thị Hòa - con gái ông Huyện Sỹ, mất năm 1891, hưởng dương 10 tuổi.

Trại giam Chí Hòa và công trình công cộng tương lai

TTO - Trại giam Chí Hòa sau khi di dời để lại khu đất rộng hơn 7ha ở trung tâm TP.HCM. Đây là một trong những khu đất công hiếm hoi có diện tích lớn còn sót lại, rất thuận lợi xây dựng công trình công cộng.