Chênh lệch giàu nghèo: Thôi đừng quá chú trọng chuyện tăng GDP bao nhiêu nữa!

TTCT - Có lẽ đã đến lúc đừng quá chú trọng GDP năm này tăng trưởng bao nhiêu, GDP đầu người nay đã lên đến chừng nào. Nó có thể không nói lên điều gì cả nếu chênh lệch giàu nghèo ngày càng giãn ra.

Nên tìm hiểu thu nhập hộ gia đình trung vị có tăng được đồng nào không, bởi đó là mức tăng nhiều người sẽ cảm thấy rõ rệt nhất.

Nguồn: TNS VietCycle 2011 - Hanoi/HCMC

Mỗi lần nghe nói GDP đầu người của dân Việt Nam năm rồi đã lên đến 1.960 đôla Mỹ, người viết bài này lẩn thẩn tự nhẩm tính: một hộ gia đình có năm người ở nông thôn, tính ra mỗi năm sẽ có thu nhập gần 10.000 đôla Mỹ, tức trên 210 triệu đồng.

Khả thi không, chuyện thu nhập bình quân một hộ ở nông thôn lên gần 20 triệu đồng/tháng? Thật khó hình dung quá. Hay GDP đầu người ở TP.HCM năm 2013 đã lên đến 4.500 đôla Mỹ. Một gia đình ba người sẽ có thu nhập chừng 23 triệu đồng/tháng! Cũng khó hình dung quá.

Thống kê kiểu nào?

Thôi thì cứ lấy một cái ví dụ như thế này cho rõ. Một dãy phố có năm nhà, thu nhập bốn nhà đầu tiên sàn sàn nhau, cỡ 10 triệu đồng/tháng; riêng nhà thứ năm là một đại gia ngành xuất khẩu, thu nhập cả 1 tỉ đồng/tháng. Có thể nói thu nhập bình quân của dãy phố này là 208 triệu đồng/tháng được chăng (1 tỉ cộng 40 triệu chia cho 5)? Không hề. Bốn nhà đầu tiên sẽ cười vào mũi bạn, nói thống kê kiểu trên trời.

Chính vì vậy mỗi khi nói đến thu nhập hộ gia đình, người ta thường dùng khái niệm thu nhập hộ gia đình trung vị (median household income), tức chia đôi số hộ làm hai rồi lấy thu nhập của hộ ở giữa, chứ không tính theo kiểu bình quân nữa. Một dãy phố có năm hộ, thu nhập hằng tháng lần lượt là 10 triệu, 35 triệu, 40 triệu, 47 triệu và 250 triệu đồng thì thu nhập hộ trung vị là 40 triệu đồng (còn tính theo kiểu bình quân sẽ có thu nhập bình quân lên đến 76,4 triệu đồng).

Dùng khái niệm thu nhập hộ gia đình trung vị so sánh với thu nhập bình quân đầu người sẽ cho thấy chênh lệch giàu nghèo lên đến mức độ nào (thật ra thu nhập bình quân đầu người không chỉ gồm thu nhập của người lao động mà trong đó còn thêm những yếu tố khác, thu nhập của người lao động chỉ chiếm chừng một nửa).

Ví dụ GDP đầu người tính theo ngang bằng sức mua của Singapore năm 2012 lên đến trên 60.000 đôla Mỹ, nhưng theo khảo sát của Gallup (một tổ chức thăm dò dư luận chuyên nghiệp của Mỹ) thì thu nhập đầu người trung vị của Singapore (cũng tính theo ngang bằng sức mua) chỉ là 7.345 đôla Mỹ và thu nhập hộ gia đình trung vị ở nước này là 32.360 đôla Mỹ.

Thử hình dung như thế, cái phần trên của dân cư nước này sẽ có thu nhập lớn chừng nào và mức nghèo khó (của các hộ ở phần dưới) ở đảo quốc này không phải là nhỏ. Theo một số ước tính nhân tranh luận có nên đặt ra ngưỡng nghèo ở Singapore hay không thì ước chừng một phần tư dân Singapore đang sống dưới mức nghèo khó. Dĩ nhiên ngưỡng này là khá cao so với các nước đang phát triển (chừng 900 đôla Singapore/người/tháng).

Nếu đừng dùng từ “nghèo” dễ gây hiểu nhầm, số liệu thống kê chính thức cho thấy chừng 26% lao động Singapore nhận ít hơn 1.500 đôla Singapore/tháng, trong khi mức lương bình quân ở nước này là 3.000 đôla Singapore/tháng. Thử hình dung trong một đất nước mà thu nhập đầu người danh nghĩa là trên 52.000 đôla Mỹ/năm mà đến một phần tư chỉ hưởng mức lương chưa đến 15.000 đôla Mỹ/năm sẽ thấy sự chênh lệch thu nhập cao như thế nào.

Việt Nam: Khi tính theo cách khác

Trở lại Việt Nam, để tránh việc khó hình dung nói ở đầu bài, phải đi tìm số liệu thu nhập hộ gia đình trung vị tương tự như trường hợp Singapore.

Trước hết phải nói ngay là theo Quỹ Tiền tệ quốc tế, thu nhập đầu người tính theo ngang bằng sức mua của Việt Nam là trên 3.700 đôla Mỹ chứ không chỉ là 1.750 đôla là thu nhập đầu người danh nghĩa. Nói nôm na do giá cả hàng hóa và dịch vụ ở nước ta còn thấp so với ở Mỹ nên sức mua (ví dụ ổ bánh mì hay hớt tóc) ở Việt Nam còn cao hơn nhiều nơi khác (1.750 đôla ở đây có sức mua bằng 3.700 đôla ở Mỹ).

Theo khảo sát của Gallup vừa công bố vào tháng trước, thu nhập đầu người trung vị của Việt Nam (tính theo ngang bằng sức mua) là 1.124 đôla Mỹ và thu nhập hộ gia đình trung vị là 4.783 đôla Mỹ (con số trung vị của cả thế giới lần lượt là gần 3.000 đôla và gần 10.000 đôla).

Chuyện Việt Nam còn nghèo so với thế giới thì ai cũng biết và ngay cả chênh lệch giàu nghèo bên trong Việt Nam là lớn thì ai cũng hay. Nhưng dù sao đây là những con số đáng tham khảo. Gallup cho biết họ thu lượm thông tin từ năm 2006-2012 ở 131 quốc gia, mỗi nước phải khảo sát hơn 2.000 người để tính toán đưa ra những con số này.

Thế thì Tổng cục Thống kê có tính toán con số này không? Tìm kiếm các nguồn niên giám thống kê các năm, không thấy con số “thu nhập hộ gia đình trung vị” như khái niệm thế giới thường dùng. Chỉ có khái niệm “thu nhập bình quân đầu người một tháng”, năm 2012 là 2 triệu đồng (hơn 3 triệu ở thành thị và hơn 1,5 triệu đồng ở nông thôn). Có lẽ đây chính là “thu nhập đầu người trung vị” vì tính ra mỗi năm chỉ chừng 1.143 đôla Mỹ.

Báo chí các nước vào dịp đầu năm ít khi đưa tin GDP của nước họ tăng bao nhiêu phần trăm. Nếu có thì họ thường gắn với chuyện “thu nhập hộ gia đình trung vị” tăng hay giảm để phân tích mức sống của người dân nói chung có cải thiện gì trong năm qua hay không.

Trong tuần lễ cuối cùng của năm, báo chí Mỹ nhấn mạnh một khảo sát cho thấy thu nhập hộ gia đình trung vị thực của nước này vẫn còn thấp hơn năm 2009 khi ông Obama nhậm chức chừng 4,4% (đối với hộ người da đen thì mức sụt giảm còn cao hơn, gần 11%).

Trong cùng thời gian đó GDP tăng 10%, lợi nhuận của khối doanh nghiệp tăng 50% và chỉ số S&P500 tăng đến 77%. Nhiều nhà bình luận dùng các con số này để nói thật ra với dân Mỹ, khủng hoảng vẫn còn hiển hiện rất rõ bất kể GDP có tăng như thế nào chăng nữa.

Trung bình hay trung vị

Thu nhập trung vị của hộ gia đình thường được dùng để chỉ mức thu nhập chia số hộ gia đình trên toàn quốc hay khu vực điều tra thành hai nửa bằng nhau, trong đó một nửa có thu nhập cao hơn so với mức thu nhập trung vị, và một nửa thấp hơn.

Thu nhập trung vị khác thu nhập trung bình (mean income, tức là tổng thu nhập chia cho tổng số hộ gia đình).

Số liệu nào là tốt hơn khi phản ánh và phân tích thống kê? Biết sử dụng số liệu nào là thật sự quan trọng. Bạn sử dụng các số liệu trung bình trong các dữ liệu có phân phối xác suất đối xứng. Nếu không thì số trung vị sẽ là một phản ánh tốt hơn, gần với “giá trị chung” mà chúng ta cần biết hơn.

Một cuộc tranh luận bùng lên ở Anh về vấn đề “trung bình” hay “trung vị” hồi năm 2005 có thể góp phần giải thích điều này.

Đầu tháng 4-2005, Viện Nghiên cứu tài khóa quốc gia Anh (IFS) công bố một báo cáo khẳng định “thu nhập trung bình thực của hộ gia đình” ở Anh đã giảm 0,2% trong năm tài khóa 2003-2004 so với năm trước. Nhưng liệu “trung bình” có phải là con số phản ánh chính xác nhất mức thu nhập của hộ gia đình?

Nếu như dữ liệu là phân phối đối xứng (tức là khi bạn liệt kê các giá trị trong dữ liệu theo tần suất xuất hiện, bạn có một biểu đồ đối xứng), thì số trung bình là đủ, nhưng số trung bình sẽ bị ảnh hưởng nếu trong dữ liệu có một vài giá trị cực đoan, và nếu dữ liệu không đối xứng, khả năng phản ánh “giá trị chung” của “số trung bình” sẽ bị bóp méo.

Các thống kê chỉ ra rằng chỉ có một nhóm ít các hộ gia đình với thu nhập rất cao, tức là phân phối dữ liệu không thể đối xứng, vì thế để tìm hiểu “giá trị chung” của thu nhập hộ gia đình, thì trị số “trung bình” không có nhiều giá trị.

Trị số “trung vị” mới đích thực là “giá trị ở giữa”. 50% các hộ gia đình xếp trên mốc này về thu nhập, và 50% thấp hơn, nên ngay cả khi dữ liệu không đối xứng, đây mới là con số phản ánh chính xác hơn “giá trị chung” thu nhập của hộ gia đình. Cũng trong báo cáo nói trên của IFS, giá trị trung vị thu nhập của các hộ gia đình Anh trong cùng kỳ tăng 0,5%.

Vấn đề nằm ở chỗ ngay khi bản báo cáo được công bố, trị số trung bình đã ngay lập tức trở thành cái cớ để truyền thông Anh công kích chính quyền (bất chấp những nỗ lực giải thích của bộ trưởng tài chính Anh khi đó là Gordon Brown).

Mọi người thích giá trị trung bình vì nó dễ xử lý hơn giá trị trung vị về mặt toán học, nhất là trong những dữ liệu phức tạp, khiến nhiều người gắn “giá trị trung bình” với “giá trị chung”.

Hiện giờ, khi đưa tin về thu nhập của các hộ gia đình, hầu hết phương tiện truyền thông uy tín ở Mỹ đều sử dụng “giá trị trung vị”. “Thu nhập trung vị” ở Mỹ năm 2004 là 43.389 USD/hộ gia đình, trong khi “thu nhập trung bình” cao hơn nhiều: 60.528 USD/hộ gia đình, điều này phản ánh sự chênh lệch lớn về thu nhập và mức sống thực giữa những gia đình giàu có hơn so với phần còn lại của nước Mỹ.

Chỉ số thu nhập trung vị cũng được sử dụng để đánh giá thu nhập của nhiều lứa tuổi dân số, các nhóm hộ gia đình theo sắc tộc, theo vùng miền, theo trình độ giáo dục... và nhiều chỉ số khác rất có ích cho các nhà điều hành kinh tế.

HẢI MINH