GS Phan Thanh Sơn Nam được vinh danh trong top 100 nhà khoa học hàng đầu châu Á của tạp chí Asian Scientist năm 2018 - Ảnh chụp màn hình

Trao đổi với Tuổi Trẻ ngày 9-3, GS Phan Thanh Sơn Nam - - trưởng khoa kỹ thuật hóa học Trường ĐH Bách khoa (ĐH Quốc gia TP.HCM) - cho biết: "Có 4 bài (bài báo khoa học do nhóm nghiên cứu của GS Sơn Nam công bố - PV) bị nhầm, đang lặp lại thí nghiệm để đăng đính chính. Làm thực nghiệm mà nhiều người cùng làm thì thế nào cũng có sai sót đâu đó. Sai chỗ nào thì làm lại thí nghiệm để sửa thôi".

Sai thì phải tự sửa

Trước đó, chiều 8-3, trên Facebook cá nhân, GS Phan Thanh Sơn Nam đã cung cấp thêm thông tin và chính thức "xin lỗi cộng đồng".

GS Phan Thanh Sơn Nam viết: "Chuyện bài báo này có hình ảnh hay dữ liệu giống bài báo khác trong chính nhóm của mình, kể cả trong phần SI là sai. Xưa nay mình vẫn nhắc nhở học trò mình rằng chuyện này là sai. Nhóm mình đã sai thì phải tự sửa lại cho đúng... 

Với tư cách là trưởng nhóm nghiên cứu và là người có kiểm tra lần cuối bài báo, mình thành thật xin lỗi cộng đồng vì nhóm mình đã để xảy ra chuyện này. Cá nhân mình thành thật xin lỗi vì không đủ kiến thức và kỹ năng cũng như đã không tổ chức nhóm nghiên cứu thật tốt để ngăn chặn những lỗi nói trên. Cá nhân mình cũng thành thật xin lỗi vì đã không hướng dẫn học trò kỹ hơn nữa".

Trong suốt tháng 2-2021, một tài khoản mang tên Phanthanhsonbac đã tiến hành 13 lượt sửa đổi trang Wikipedia về GS Sơn Nam, đưa nhiều thông tin cáo buộc giáo sư này "gian lận khoa học", "ngụy tạo kết quả". 

Hiện tại trên Wikipedia còn tồn tại bài viết là phiên bản ghi ngày 27-2-2021 (gian lận khoa học), trong đó có đoạn: "Phan Thanh Sơn Nam đã công bố sử dụng ba loại xúc tác khác nhau có thành phần chung là đồng để tiến hành cùng một phản ứng. 

Kết quả là trong cả ba bài báo, tác giả cùng sử dụng một bộ phổ. Hành động tương tự như trên đã được sử dụng một cách có hệ thống trong hầu hết các kết quả công bố, gây ra lo ngại về tính trung thực và đạo đức khoa học của nhóm nghiên cứu của Phan Thanh Sơn Nam, đặt ra câu hỏi về vai trò và trách nhiệm của tòa soạn đăng báo cũng như người bình duyệt".

Đồng thời, trang này dẫn ra một loạt bài báo của nhóm nghiên cứu Phan Thanh Sơn Nam và cho biết gian lận về sử dụng cùng một kết quả phổ cộng hưởng từ của cùng một lần đo cho nhiều kết quả khác nhau còn được tìm thấy trong các bài báo này từ năm 2014 đến 2020.

Vi phạm quy ước đạo đức khoa học

Liên quan đến vụ việc này, các nhà khoa học trong và ngoài nước có nhận định trái chiều. Giáo sư y khoa người Việt ở một trường đại học của Úc cho rằng: "Mỗi bài báo nghiên cứu gốc (original research) phải báo cáo kết quả (dữ liệu, hình ảnh, biểu đồ và bảng số liệu) mà trước đó chưa báo cáo ở đâu. Các tập san khoa học thường yêu cầu tác giả xác định rằng tất cả kết quả trong bài báo chưa được công bố ở đâu, và tác giả phải cam kết như thế thì họ mới chịu bình duyệt bài báo. 

Tuy nhiên, nếu bài báo dạng tổng quan (không phải nghiên cứu gốc) thì tác giả có thể sử dụng kết quả cũ, nhưng phải có sự phê chuẩn của nhà xuất bản, bởi vì khi tác giả công bố thì bản quyền về bảng số liệu và hình ảnh thuộc về nhà xuất bản. 

Do đó, dù kết quả là của tác giả làm ra, nhưng khi đã công bố và nếu muốn dùng lại thì vẫn phải xin phép nhà xuất bản. Còn bài báo nghiên cứu gốc thì không được dùng lại kết quả cũ, vì làm vậy là có thể xem là vi phạm quy ước đạo đức khoa học".

Cũng theo vị này, vụ việc của GS Phan Thanh Sơn Nam có thể giải quyết một cách chuyên nghiệp và không tổn hại đến uy tín của tập san và tác giả. Nên để cho ban biên tập của tập san tìm giải pháp tốt nhất. Thông thường tập san có hai cách giải quyết: thứ nhất là cho tác giả cơ hội chỉnh sửa lại cho đúng; thứ hai là nếu có dấu hiệu ngụy tạo bài báo có thể bị rút lại.

Trong khi đó, TS Dương Tú, nhà nghiên cứu tại Đại học Purdue (Hoa Kỳ), đánh giá: "Trong bài viết mới nhất trên trang Facebook cá nhân, GS Sơn Nam cho biết "đã rà soát lại, đang đặt hóa chất để lặp lại thí nghiệm và phân tích NMR lại, và cũng đã email xin tạp chí cho đăng bản đính chính cho phần SI của 4 bài báo". Cá nhân tôi cho rằng đây là cách ứng xử rất minh bạch, sòng phẳng và đàng hoàng".

Một phó giáo sư chuyên ngành hóa, giảng viên một trường đại học ở TP.HCM, cũng nhận định: "Các nghiên cứu có tính kế thừa, nếu nghiên cứu thứ 2 lặp lại cũng hợp chất của nghiên cứu 1 thì mình có quyền dùng lại kết quả. Tùy tạp chí họ yêu cầu phân tích lại hay không. Có tạp chí vẫn cho phép trích dẫn lại cái cũ, có tạp chí yêu cầu phân tích lại thì mình làm lại thôi".

Bị tố gian lận trong nghiên cứu, giáo sư Phan Thanh Sơn Nam nói gì?

TTO - GS.TS Phan Thanh Sơn Nam - trưởng khoa kỹ thuật hóa học Trường ĐH Bách khoa (ĐH Quốc gia TP.HCM) - đang bị tố "gian lận kết quả nghiên cứu bằng cách tái sử dụng cùng một phổ cho nhiều bài báo khác nhau không liên quan".