Thiếu nữ Hà Nội trong trang phục áo dài Lemur - Ảnh tư liệu

Có lẽ vì yêu vẻ đẹp phụ nữ, cũng như muốn có một tiết mục hấp dẫn được bạn đọc phụ nữ mua báo, vào số Phong Hóa Xuân số 85 (11-2-1934), chủ bút Nhất Linh - Nguyễn Tường Tam đã nghĩ ra chuyên mục "Vẻ đẹp riêng tặng các bà các cô" và giao cho họa sĩ trẻ tuổi nhất của báo phụ trách.

Chiếc áo phân định phụ nữ nước ta - nước ngoài

Đó là họa sĩ Nguyễn Cát Tường (1912 - 1946), quê ở Sơn Tây, 22 cái xuân xanh, trẻ măng vừa mới ra khỏi Trường Mỹ thuật Đông Dương khóa 4 của thầy Tardieur. Lấy bút danh là Lemur Cát Tường, họa sĩ vừa viết bài, vừa vẽ kiểu cho chuyên mục "Vẻ đẹp riêng tặng các bà các cô".

Người sáng tạo ra chiếc áo dài Việt Nam quan niệm: "Quần áo tuy dùng để che thân thể, nhưng nó có thể như tấm gương phản chiếu trình độ trí thức của một nước.

Trước hết nó phải hợp với khí hậu nước ta, với thời tiết các mùa, với công việc, với khuôn khổ, với mực thước của thân hình mỗi bạn; sau nữa, nó phải gọn gàng, giản dị, mạnh mẽ và có vẻ mỹ thuật lịch sự.

Nhưng dù thế nào, nó cũng phải có tính cách riêng của nước nhà mới được. Các bạn là phụ nữ Việt Nam, vậy áo của các bạn phải có một vẻ riêng để người khác khỏi nhầm các bạn với phụ nữ nước ngoài, như nước Tàu, nước Pháp, nước Nhật Bản chẳng hạn".

Thấy rõ ràng là, trước tiên họa sĩ Cát Tường muốn dùng quần áo để phân định vẻ riêng của người phụ nữ Việt Nam trong thời kỳ Pháp bảo hộ với sự có mặt của nhiều phụ nữ từ đâu đến không phải người mình.

Ấy, áo dài là áo của phụ nữ Việt Nam ta. Nhìn vô là biết vợ nhà chẳng phải vợ Tây. Chiếc áo dài đã giúp người Việt xa xứ phân định mình là ai. Đây là thành công lớn nhất của họa sĩ Cát Tường. Lemur ơi, ngàn lần cám ơn ông!

Chân dung hoạ sĩ Cát Tường - Ảnh tư liệu

Hoàng hậu Nam Phương mặc áo dài Lemur - Ảnh tư liệu

Cải tiến chiếc quần

Vẫn theo bà Phạm Nguyên Thảo, họa sĩ Cát Tường cải tiến áo dài từ cái tay áo phải rộng rãi phía trên, rồi táo bạo hơn, họa sĩ đòi cải tiến... cái quần với quan niệm được thể hiện trên báo Phong Hóa số 89: "Nói ra sợ không ai tin, điều quan trọng nhất của y phục phụ nữ là chiếc quần".

Chính ông đã cải biến khiến cho cái quần trở nên thon gọn và khoe được phần bụng phụ nữ hấp dẫn hơn, gợi mở hơn so với loại quần ngày trước.

Theo nhà văn Võ Phiến (Tràng Thiên), kể từ khi đàn bà con gái xứ ta mặc quần thì họ vẫn để nguyên vẹn chiếc quần ấy qua nhiều thế kỷ.

"Khi dài, khi ngắn, khi rộng, khi hẹp. Những dằn vặt băn khoăn táo bạo nhất có lẽ đều dồn vào chỗ thắt lưng: khi lưng vặn, khi thì lưng buộc với giải rút, có thời dùng dây cao su, có thời khác lại cài nút" (Lại chiếc áo dài, tập tùy bút Quê hương tôi, Nhã Nam và NXB Thời Đại).

Ông Cát Tường đã giải quyết cái dằn vặt, băn khoăn thuộc loại lưng quần này khi đề nghị thay đổi cạp quần buộc xéo một bên hoặc cạp quần mở ở giữa, cài khuy như đàn ông.

Vào tháng 3-1934, ông Lemur đưa ra mẫu áo dài đầu tiên trên báo Phong Hóa số 90.

Dù biến tấu như thế nào - từ áo dài cao cổ xuất hiện lần đầu trong cuộc thi áo dài hàng nội hóa năm 1960 do nữ diễn viên Kiều Chinh mặc cho đến áo dài hở cổ bà Ngô Đình Nhu, áo Raglan, áo dài mini (trừ áo dài 4 tầng tầm bậy) thì áo dài vẫn có hai thân, khoe được ngực, eo của người mặc một cách kín đáo, tăng được vẻ đẹp của thân hình thiếu nữ xuân hồng.

Trang báo của họa sĩ Cát Tường trên báo xuân Ngày Nay, 1940 - Ảnh tư liệu

Một nét tâm hồn dân tộc

Nhà thơ Nguyên Sa có những câu thơ đã đi vào tim những chàng trai ở lứa tuổi yêu em mặt khờ và đầy mụn: "Nắng Sài Gòn em đi mà chợt mát/ bởi vì em mặc áo lụa Hà Đông".

Không cần phải làm một phụ đề để giải thích vì ai ai đều tự biết sự mặc định về chiếc áo mà con gái hay mặc và xuất hiện trong thơ lúc đó: chiếc áo dài.

Vì khoảng năm 1950 - 1970, phụ nữ chỉn chu thuần chất "con nhà lành" đều mặc áo dài khi đi ra đường. Đứa bé gái 11 tuổi thi đậu vào trường công hay học trường tư đều phải mặc áo dài để đi học.

Các em "tuổi ngọc" trong bài nhạc Tuổi ngọc của Phạm Duy cũng "xin cho em, một chiếc áo dài", "xin cho em một chiếc áo như mây hồng" mới có thể "hàng lụa là thơm dáng tiểu thơ", "và lòng người như áo phất phơ"...

Nữ sinh học bảy năm trung học, hằng ngày phải mặc áo dài đến trường nên áo dài trở nên quá đỗi thân thuộc.

Khi lớn lên, cô gái vào đại học vẫn mặc áo dài dù lúc đó trường đại học không bắt buộc nhưng cô gái đã quen rồi.

Khi đi vào công sở, đa số các cô vẫn mặc áo dài vì không thể mặc gì khác để trông đứng đắn hơn dù thời sau này Sài Gòn đã có đủ các loại thời trang như mini jupe, Rop, Maxi, quần Pat áo pull...

Áo dài - một loại trang phục của phụ nữ - đã được thi vị hóa trong thơ nhạc và văn chương của các bậc văn nhân thi sĩ lừng danh.

Nhà văn Võ Phiến đi sâu phân tích y phục của người phụ nữ dưới cặp mắt của một nhà văn hóa học: "Trang phục là văn hóa, văn hóa là một cố gắng cải biến thiên nhiên".

Ông cho rằng chiếc áo dài Việt Nam là một sự dung hòa giữa tự nhiên và văn hóa. Phần từ bụng đi ngược trở lên "dầy dầy sẵn đúc một tòa thiên nhiên" là đề cao phần tự nhiên của thân người, còn ở phần dưới rất thanh, thoát hẳn thân người, đó là văn hóa (Chiếc áo dài, tập tùy bút Quê hương tôi).

"Khi chiếc áo dài đã tự liên hệ được như thế với thi ca ngôn ngữ, với tiểu thuyết, nếp sống... thì chắc chắn nó cũng phản ảnh được phần nào một nét tâm hồn dân tộc" - ông viết.

Bìa cuốn sách Áo dài Lemur và bối cảnh Phong Hoá và Ngày nay - Ảnh: K.L

Bảo vệ tà áo dài chính là đang bảo vệ 'chủ quyền văn hóa' Việt Nam

TTO - Chuyện tà áo dài Việt Nam lên sàn diễn quốc tế gây tranh luận (Tuổi Trẻ ngày 22, 23-11) đặt ra câu hỏi cần hành động thế nào để áo dài trở thành báu vật của đời sống, của văn hóa người Việt, bảo vệ áo dài là bảo vệ "chủ quyền văn hóa" Việt Nam.