Múc nước luộc don cho vào tô - Ảnh: Minh Kỳ

Sông Trà (sông Trà Khúc, Trà Giang) với lượng nước dồi dào chảy qua địa bàn TP Quảng Ngãi (xưa gọi là Cẩm Thành). Dòng sông này có những sản vật nức tiếng: cá thài bai, cá hanh, cá đối… đặc biệt là don và cá bống cát.

Don thuộc họ nhuyễn thể hai mảnh vỏ, nửa đen nhạt và nửa vàng lợt, sống dưới đáy vùng hạ lưu sông Trà. Cư dân ven bờ phải dầm mình trong nước hàng giờ đồng hồ để cào don.

Dụng cụ cào don gồm chiếc thùng cào đan bằng tre gắn với thanh tre dài hơn 2m và gắn với dây đeo vào ngang hông. Người cào một tay cầm thanh tre, tay còn lại chống vào lưng và cứ thế đi giật lùi rồi đổ don vào rổ tre đặt trên chiếc ghe gần đấy.

Sau khi cào về, don được ngâm trong nước để nhả hết bùn, rửa sạch rồi cho vào luộc trong nồi nước đun sôi trên bếp. Dùng thanh tre vót láng khuấy mạnh và đều tay liên tục cho don tách vỏ.

Nước luộc được cho vào nồi khác đun sôi và nêm gia vị cho vừa ăn, đãi lấy phần ruột (thịt don) rồi cho vào hũ sành. Hành tây xắt thành sợi mỏng rồi ngâm qua nước cho bớt mùi hăng, hành lá xắt nhỏ.

Bẻ bánh tráng sống vào tô, cho hành tây xắt sợi cùng hành lá xắt nhỏ lên trên rồi múc nước luộc don đang nóng, thêm tiêu xay nhuyễn là đã có tô don dân dã nhưng đậm đà hương vị.

Don là món ăn quen thuộc của nhiều người Quảng Ngãi - Ảnh: Minh Kỳ

Khi ăn, bẻ bánh tráng nướng chín, dằm trái ớt kim và vắt tí nước cốt chanh vào tô với tâm trạng háo hức đợi chờ. Ruột don bằng đầu đũa ăn cơm màu trắng ngà hòa cùng màu xanh của hành lá, màu trắng của bánh tráng, hành tây như mời gọi.

Món don với ớt cay lẫn vào hương thơm của hành hòa cùng vị ngọt dịu được chắt lọc từ don làm nhiều người ngỡ ngàng khi lần đầu được thưởng thức.

Những người ăn cay có thể thêm muỗng ớt sa tế làm cho tô don tăng thêm vị ngọt. Nhiều người phá cách với món don ăn kèm trứng vịt lộn, tạo nên hương vị đặc trưng.

Cư dân nơi này thật khéo léo khi kết hợp giữa thịt don mang tính hàn cùng ớt và tiêu mang tính nóng nên món don luôn hợp với sức khỏe của nhiều người.

Dẫu là đặc sản nức tiếng nhưng giá mỗi tô don chỉ ở mức 10.000 - 15.000 đồng, phù hợp với túi tiền của thực khách bình dân.

Don kèm với trứng vịt lộn - Ảnh: Minh Kỳ

Don có thể ăn vào mọi thời điểm trong ngày nhưng thật thú vị khi được thưởng thức tô don giữa đêm đông se lạnh.

Mùa đông ở Quảng Ngãi không lạnh như xứ Bắc. Đêm đông nơi này với những cơn gió phiêu bồng và phóng đãng, đùa vui với cây lá rồi sà xuống mơn man làm se lạnh đôi gò má.

Lữ khách lang thang dưới ánh đèn vàng ngắm nhìn phố xá rồi dừng chân nơi quán don ven đường để thưởng thức đặc sản xứ Quảng. Cô chủ quán tươi cười bưng tô don và bánh tráng đặt trước mặt khách rồi nhẹ nhàng lui bước.

Muỗng don vừa trôi vào thực quản khiến thực khách xuýt xoa vì ớt cay hòa cùng vị ngọt dịu được chắt lọc từ loài thủy sinh vùng hạ lưu sông Trà. Cơ thể ấm dần, mặc cho đêm đông se lạnh nơi vùng đất Cẩm Thành xưa.