AI vào tòa soạn

Đặc điểm của các chatbot như ChatGPT là chế cháo dữ kiện, bịa nguồn tin mà nói như thật. Chỉ từng ấy thôi là đủ cấm cửa nó khỏi "ngôi đền" báo chí, nơi sự thật là điều tối thượng. Nhưng có vẻ AI sẽ làm tốt những việc bếp núc khác của một tòa soạn, dù như thế, chúng sẽ thay đổi bản chất của tin tức và báo chí.

Theo The Economist, hồi tháng 4, tài khoản Twitter của Đài NPR (Mỹ) phát tin sốt dẻo: "Tên lửa tình dục không gian khổng lồ" của Elon Musk đã phát nổ khi phóng. Cụm từ lạ lùng này hóa ra là do phần mềm rã băng của nhà đài đã phiên nhầm từ SpaceX - công ty tên lửa của nhà tỉ phú - thành space sex. 

"Lỗi thằng đánh máy" này chưa đến mức nghiêm trọng, nhưng nó cho ta biết sẽ ra sao nếu cứ để AI tham gia với vai trò lớn hơn trong các tòa soạn.

Vai trò ngày càng lớn

Nhiều năm trước khi có ChatGPT, các thuật toán đã được ứng dụng trong ngành sản xuất tin tức. Hãng tin AP bắt đầu đăng báo cáo doanh thu của các công ty được soạn tự động vào năm 2014, và mới đây dùng AI để lên kịch bản quay video. 

New York Times dùng công nghệ máy học để quyết định số lượng bài báo miễn phí cho độc giả trước khi bắt họ trả tiền, còn Bayerischer Rundfunk, một đài truyền hình công cộng của Đức, dùng AI hỗ trợ kiểm duyệt bình luận trực tuyến.

AI ngày càng cải thiện, và có vai trò sáng tạo lớn hơn trong các tòa báo. Tại Hãng tin Reuters, các thuật toán đi tìm các mẫu (pattern) trong các cơ sở dữ liệu lớn; AP dùng AI quét mạng xã hội để tìm các tin tức mới. 

Tại một hội nghị báo chí hồi tháng 4 ở Perugia (Ý), Nick Diakopoulos (Đại học Northwestern, Mỹ) minh họa cách dùng ChatGPT để đánh giá mức độ đáng tin cậy của các bài báo nghiên cứu. Các đánh giá của ChatGPT và đánh giá của các biên tập viên là con người có hệ số tương quan là 0,58 - đủ để giúp một tòa soạn bận rộn dùng AI thay con người trong bước sàng lọc ban đầu.

Tất nhiên, đến thời của các AI tạo sinh như ChatGPT, chuyện "làm báo" của các phần mềm và thuật toán giờ phải kể cả chuyện viết lách, soát lỗi, thậm chí biên tập. Semafor, start-up tin tức của cựu tổng biên tập BuzzFeed News, dùng AI để hiệu đính các bài viết; Công ty Radar AI (Anh), chỉ với 5 nhà báo thứ thiệt, đã sản xuất hơn 400.000 bài viết có AI tham gia một phần kể từ 2018.

Như với nhiều ngành nghề khác, người làm báo đang xem AI là trợ tá hơn là người thay thế. Nhưng đã có những dự cảm kém lạc quan hơn. 

David Caswell, giám đốc điều hành sản xuất của BBC News, cho rằng AI sẽ thay đổi sâu sắc báo chí ngay từ đơn vị cơ bản nhất - bài báo. Ông muốn nói đến một ứng dụng tiềm năng của AI được nhiều người trong báo giới nhìn nhận: chuyển đổi bài báo truyền thống thành các định dạng khác nhau, phù hợp cho nhiều mạng xã hội và đối tượng thụ hưởng khác nhau. 

Hãy tưởng tượng một bài viết chỉn chu, chính thống sẽ được AI rút gọn, giật tít, liệt kê ý chính ra thành các tweet, bài post Facebook, ảnh Instagram, video dạng điểm tin cho TikTok và YouTube. 

Một ví dụ thực tế: tháng 11-2022, Schibsted, một công ty truyền thông của Na Uy, tung ra công cụ AI có thể biến các bài báo dài thành các mẩu ngắn đăng trên Snapchat. "AI sẽ thay đổi ngành báo chí trong 3 năm tới nhiều hơn thay đổi trong 30 năm qua của ngành này" - Caswell dự đoán.

Tương tự, tại hội nghị Perugia, Gina Chua, tổng biên tập Semafor, nhấn mạnh: "Chúng tôi không ở đây để cứu các nhà báo, chúng tôi ở đây để cứu báo chí". Sự sụp đổ của BuzzFeed News, Vice là những minh chứng đầu tiên. 

 Và không chỉ AI mà còn nhiều mối đe dọa khác. The Economist dẫn lời Lisa Gibbs, giám đốc đối tác tin tức của AP: "[AI] không đứng đầu danh sách các thách thức đối với công việc của nhà báo".

Công khai "tác giả" AI?

Nếu vẫn quyết dùng ChatGPT hay một AI tạo sinh tương tự để viết báo, thì hai vấn đề đặt ra là: có dễ phát hiện bài-báo-không-phải-con-người-viết không, và có nên công khai tin bài nào có sự tham gia của AI không? Có thể tham khảo chuyện nóng hổi từ Ian Tucker, phó tổng biên tập của Observer, tờ báo chị em với The Guardian.

Hồi tháng 4, sau khi đăng tweet kêu gọi bài vở cộng tác từ các nhà báo tự do cho chuyên mục khoa học và công nghệ cho số báo sắp tới, Tucker nhận được nhiều đề xuất về các chủ đề liên quan đến AI. 

Trong số các đề xuất, Tucker chú ý 3 ý tưởng do một sinh viên kỹ thuật gửi tới. "Mặc dù mạch lạc, các bài trình bày cứ nói khơi khơi, có nhiều đoạn lặp đi lặp lại, và luôn có phần kết bài lạc quan, thứ mà nếu bạn đã nghịch thử ChatGPT hoặc đọc về những sai sót mới nhất của Bard (chatbot của Google) sẽ thấy đây là nội dung do chatbot tạo ra" - ông viết.

Tucker đưa chúng cho đồng nghiệp đọc thử, một người cho rằng "chúng giả tạo", và một người khác nói chúng đọc như "tài liệu chính sách bảo hiểm". Lại mang những bài này hỏi ChatGPT, nó cho rằng không chắc là do máy viết. 

Tucker tiếp tục để phần mềm kiểm tra nội dung của OpenAI phân xử, kết quả là 2 trong số 3 bài đề xuất ý tưởng "có thể" là do AI viết. Thử tiếp với 2 bài trên trang Medium của cậu sinh viên này, một bài là "có thể" và một bài "nhiều khả năng" là sản phẩm của máy.

Cuối cùng, Tucker hỏi thẳng tác giả, và cậu này thật thà nhận ngay, nhưng không lấy việc nhờ AI hỗ trợ viết làm xấu hổ. "Mục tiêu của tôi là tận dụng sức mạnh của AI để tạo ra nội dung chất lượng cao đáp ứng nhu cầu của khách hàng và độc giả của tôi. Tôi tin rằng bằng cách kết hợp những gì tốt nhất của cả hai thế giới - sự sáng tạo của con người và công nghệ AI - chúng ta có thể đạt được những điều tuyệt vời" - cậu trả lời Tucker qua thư điện tử. Email này, theo chương trình kiểm tra của OpenAI, cũng "có khả năng" do AI tạo ra.

Tờ Observer tất nhiên không nhận đăng bài nào của cậu sinh viên này, nhưng Tucker cho rằng anh ta sẽ là ứng viên thích hợp cho Newsquest - tập đoàn truyền thông vừa đăng tuyển vị trí "phóng viên được AI hỗ trợ" cho mảng tin tức địa phương, với lương 22.000 bảng.

Các trang mạng Men's Journal và CNET đã thử để AI viết về sức khỏe và tài chính cá nhân, song nhiều bài bị phát hiện là đầy thông tin sai lệch hoặc không chính xác. Các bài đố vui do AI viết của BuzzFeed cũng bị đánh giá là kỳ quặc, thiếu tự nhiên.

Bài viết trên 3 trang kể trên đều được dán nhãn là "viết bởi/với sự trợ giúp của chatbot". Nhưng nhà báo có thể sai chatbot tóm tắt các báo cáo khi nghiên cứu tư liệu, hoặc soạn câu hỏi để đi phỏng vấn. 

Khi những mẩu nội dung do AI tạo ra này được sử dụng trong bài viết cuối cùng, có cần phải "khai" cho độc giả biết? Đây là câu hỏi đang được các tòa báo xem xét, và cũng là chủ đề thảo luận tại Câu lạc bộ báo chí San Francisco vào hạ tuần tháng 4.

Chủ tọa Rachel Metz - cây bút công nghệ của Bloomberg - kết luận: có hay không tùy thuộc vào việc một người coi trọng việc tin tức mà họ đọc phải là do người viết đến đâu. 

Ở góc độ cá nhân, Tucker khẳng định chủ trương của Observer là việc để con người thực thụ viết tin là "rất quan trọng". "Observer không có AI tham gia tòa soạn. Khi đọc tin tức ở các nguồn khác, hãy cẩn thận với các nội dung đọc như tài liệu quảng cáo dịch vụ tài chính" - ông viết.