AI và ngành sách: Vừa hồng vừa đen

Một sáng đầu tháng 8-2023, Jane Friedman nhận được phản hồi của độc giả về hai tựa sách của cô được bán trên trang Amazon. Chuyện này là bình thường vì Friedman là một tác giả và chuyên gia trong ngành xuất bản ở Mỹ. Vấn đề là cô không hề viết hai cuốn này.

Đến nay cũng chưa ai xác định được "tác giả" thật của hai cuốn sách kia, dù Friedman tin rằng phần lớn, thậm chí cả hai cuốn sách đều do trí tuệ nhân tạo (AI) biên soạn. Đó quả là một điều oái oăm khi vào năm 2015, trong quyển sách cùng tên, How to Publish Your Book (Cách xuất bản quyển sách của bạn), chính Friedman từng nhận định thời đại số sẽ tạo ra một loại hình tác giả mới, chuyên tái sử dụng, pha trộn và tổng hợp thông tin sẵn có chứ không độc quyền tạo ra nó nữa.

AI - TỪ ĐỜI THƯỜNG ĐẾN NGÀNH SÁCH

Đối với nhiều độc giả, những thuật ngữ như AI và GPT còn khá mơ hồ dù họ có thể nghe và thấy chúng gần như hằng ngày. Để hình dung đơn giản, hãy xem AI như một học trò muốn trở thành đầu bếp nên luôn học tập, tiếp thu thông tin về ẩm thực bất kể ngày đêm, chẳng bao giờ quên những gì mình học, lại còn biết dùng chúng để giải quyết vấn đề. 

Nếu AI cơ bản là phụ bếp, thì GPT, được xem là loại "generative AI" (tạm dịch là "AI sáng tác") tiên tiến bậc nhất hiện nay, như một siêu đầu bếp không ngừng tạo ra món mới. Nó lại chẳng cần cảm hứng, chỉ cần số liệu thống kê, chẳng hạn nguyên liệu A đi với nguyên liệu B thì có khả năng tạo ra bao nhiêu món ngon. Nó chẳng quan tâm nếu món ăn bị bạn chê dở vì nó vẫn sẽ tiếp tục tạo ra món mới cho đến khi đúng ý bạn thích.

Đó cũng là cách mà Sean Michaels áp dụng để hoàn thành một quyển sách mới. Tác phẩm Do You Remember Being Born? của Sean được tờ The New York Times khen ngợi dù nó có sự giúp sức của AI.

Trong khi Sean Michaels nhờ vả ChatGPT, nhiều tác giả khác còn xem AI như trợ lý không thể thay thế. Nó giúp họ phân tích đặc điểm của độc giả tiềm năng, kiểm tra độ chính xác của các chi tiết trong bản thảo, hỗ trợ thực hiện những phiên bản phái sinh (chẳng hạn một bản dịch đủ tốt) và qua đó, giải phóng tác giả để họ có thêm thời gian làm chuyện mình giỏi nhất: sáng tác.

Đương nhiên không chỉ tác giả được giải phóng. Trong cuộc thảo luận về ứng dụng AI cho xuất bản diễn ra tại Hội sách Frankfurt (Đức) cuối tháng 10-2023, ba diễn giả là các chuyên gia về sách và xuất bản từ Đức, Anh và Tây Ban Nha đều cho rằng bên cạnh chức năng sửa lỗi chính tả và ngữ pháp vốn đã rất tốt, khả năng tóm tắt và phân tích văn bản của các công cụ AI tiên tiến nhất hiện nay đang hỗ trợ đắc lực cho biên tập viên. 

Với một nhà xuất bản có hàng trăm đầu sách mới mỗi năm, tiết kiệm được dù chỉ 1 giờ trên mỗi tựa sách cũng tạo ra lợi ích tổng thể rất lớn.

NHỮNG MẢNG ĐEN

Chính thức ra mắt cuối năm 2022, tuổi lên 1 của các phiên bản AI tiên tiến tuy đón nhận nhiều biết ơn và ca ngợi, nhưng sự e ngại và chỉ trích cũng nhiều không kém. Trường hợp của Jane Friedman được nhắc ở đầu bài là một ví dụ đáng lưu ý, mặc dù nó hiếm khi được truyền thông đề cập so với tin tức về những cuộc đình công của giới biên kịch ở Hollywood, hoặc những vụ kiện khó phân xử về quyền tác giả ở Mỹ. 

Khi một công nghệ bắt đầu xâm nhập cuộc sống, thường với tốc độ của xe hơi, những luật lệ liên quan hầu như luôn phải chạy bộ để đuổi theo. Thế nên một khi AI đã hào hứng xâm nhập lãnh địa sáng tác nội dung, ta chắc chắn sẽ tiếp tục chứng kiến nhiều tranh cãi và kiện tụng liên quan đến nó.

Một trong những vụ tốn khá giấy mực là khi Getty Images phát hiện hình ảnh trong cơ sở dữ liệu của họ xuất hiện trên "tác phẩm" do AI vẽ. Tạm gác lại khía cạnh bản quyền, câu chuyện này góp phần soi tỏ thêm bản chất của "AI sáng tác" hiện nay. 

Như đã nhắc ở đầu bài, loại AI này dù giống như một siêu đầu bếp nhưng chỉ có thể sáng tác ra món ăn từ nguyên liệu và công thức có sẵn trong bộ nhớ của nó. Nhiều ý kiến đã thẳng thừng cho đây là một dạng "đạo văn", "chôm chỉa", nói nhẹ hơn là "vay mượn" sáng tác của người khác. 

Nhiều tác giả đã thừa nhận rằng tác phẩm của họ có phần do AI tạo ra, chẳng hạn Sean Michaels, nhưng chắc chắn đã có không ít "món ngon vật lạ" trên thị trường được ngụy tạo dưới cái mác sáng tạo.

Sự trỗi dậy của AI chưa bao giờ khiến sự sáng tạo vừa gợi cảm hứng lại vừa trở nên nguy hiểm như hiện nay. Tranh minh họa sắc nét và sinh động do AI tạo ra đang xuất hiện khắp nơi. Ảnh khỏa thân giả mạo để bôi nhọ người khác cũng không ít. Án lệ giả do chat GPT bịa ra đã bị phát hiện trong một phiên tòa lớn ở New York. Trong bối cảnh đó, các nhà xuất bản không thể và cũng không dám lơ là.

Nhưng về mặt pháp lý, các bên liên quan đều đang… rối, ngay cả nước Mỹ với hệ thống luật chẳng chịt và tiến bộ. Đến nay, các thẩm phán Mỹ chỉ mới tạm thống nhất với nhau một điều: tòa sẽ không bảo vệ bản quyền cho bất cứ tác phẩm nào do AI tạo ra. 

Thế nên, từ những nhà xuất bản lớn nhất thế giới đến các công ty xuất bản tí hon đều đang chính thức yêu cầu hoặc cân nhắc đề nghị tác giả cam kết minh bạch phần nào trong tác phẩm của mình là nhờ AI sáng tác. 

Amazon, với "tuổi nghề" xuất bản còn non trẻ và chính sách xét duyệt bản thảo tương đối dễ dãi, đang phải hối hả cập nhật quy định của mình sau khi nhận được mưa bản thảo do AI viết, đặc biệt là tiểu thuyết ngôn tình.

Đó là một thế tiến thoái lưỡng nan, bởi không phải ai cũng trung thực như Sean Michaels. Thế nên cũng chẳng có gì lạ khi rất nhiều người cả trong và ngoài giới làm sách đang kêu gọi các nhà xuất bản cấm tiệt bản thảo có sự tham gia của AI để bảo tồn sự thuần khiết của sáng tạo.

Ngược lại, nhiều người tin rằng chính nhờ AI mà sáng tạo sẽ vươn tới những chân trời mới, ngoài sức tưởng tượng của "đám thủ cựu không chịu tiến hóa" kia. Phe trung dung lại cho rằng đây chính là lúc thích hợp để con người chứng tỏ giá trị của mình so với AI: hãy kiểm tra kỹ thông tin do AI gợi ý, hãy sử dụng những công cụ chống đạo văn tiên tiến (mà oái ăm thay, chúng cũng là AI!), nhưng hãy hợp tác với AI để chúng giúp ta sáng tạo với tốc độ và hiệu quả chưa từng có.

Trang The Book Companion có một nhận xét khá thú vị: "hãy xem AI như một đứa trẻ ngỗ ngược nhưng thông minh". Cả đứa trẻ đó và chúng ta, những phụ huynh và giáo viên của nó, vẫn đang tiến hóa. 

Công nghệ và luật pháp cũng vậy. Với việc AI đang trở nên dễ tiếp cận và do đó sẽ đóng một vai trò lớn trong việc thay đổi xã hội, ta đều phải vượt qua những bất cập và e ngại để dần thích ứng.

Và vì thế, hãy giữ những suy nghĩ lạc quan. Chẳng hạn, AI có thể nhái văn phong của Dan Brown, J. K. Rowling hoặc ngay cả những nhà văn được yêu thích ở Việt Nam như Nguyễn Nhật Ánh, Nguyễn Ngọc Tư nhưng ít ra là trong tương lai gần, nó sẽ không thể tạo ra được cảm giác phấn khích của độc giả lúc chạm mặt hoặc nghe tác giả yêu thích của mình kể chuyện đời.