AI kiểm chứng lối học từ chương

Cách dạy và thi tiếng Anh, từ không chuyên đến chuyên, ở Việt Nam vẫn như mấy chục năm trước, trong khi ta đã ở thời của trí tuệ nhân tạo (AI) tạo sinh, chuyện học và thực hành ngôn ngữ đã khác rất nhiều.

Từ một đề thi chuyên

Đề thi tuyển sinh lớp 10 môn tiếng Anh chuyên vào Trường phổ thông Năng khiếu năm nay rất khó.

Chỉ tính riêng 20 câu đầu tiên trong phần Ngữ pháp và Từ vựng, e rằng một học sinh lớp 10 người bản ngữ cũng chưa chắc làm trúng 100% chủ yếu vì có nhiều câu hỏi xoáy vào các quy tắc xa lạ, cổ lỗ, ngay chính người Anh cũng ít khi dùng. 

Chẳng khác nào có một đề thi tiếng Việt cho học sinh nước ngoài trong đó hỏi: "Tòa nhà gồm nhiều căn hộ được gọi là gì?" và câu trả lời bắt học sinh chọn giữa "chúng cư" và "chung cư". Trả lời "chúng cư" sẽ đúng với đáp án của người ra đề nhưng sai với thực tế.

Ví dụ, thí sinh được yêu cầu điền vào chỗ trống trong câu "The company is said ___ victory over its rival through a smear campaign" bằng một trong các chọn lựa: A. to having achieved; B. to achieve; C. to have been achieving; D. to have achieved.

Tôi thử dùng ChatGPT, nó chọn câu D như đáp án nhưng nói thêm: "Mặc dù câu "The company is said to have achieved victory over its rival through a smear campaign" là đúng với ngữ pháp nhưng nghe rất "cứng", người Anh hay người Mỹ sẽ nói "People say the company won against its rival by using a smear campaign".

Đề thi dùng câu dễ để hỏi thì không sàng lọc được học sinh nhưng dùng câu người bản ngữ ít xài, riết rồi học sinh chỉ học một thứ tiếng Anh khô cứng, kiểu "tầm chương trích cú" như thế.

Tương tự, một câu khác, cũng điền vào chỗ trống: "___ your school uniform? We're just going to the mall with our classmates" (Các chọn lựa gồm A. Need you have worn; B. Have you to wear; C. Couldn't you have worn; D. Don't you wear).

Dùng đáp án để có câu trả lời đúng (A) xong, tôi hỏi ChatGPT, "Có bao giờ người ta nói "Need you have won your school uniform?", nó khẳng định: "Không. Họ không nói thế. Cách diễn đạt ý trên một cách tự nhiên hơn là "Do you need to wear your school uniform? We're just going to the mall with our classmates".

Nếu cứ dạy những câu trái khoáy như thế, chẳng trông mong gì học sinh sẽ nói tiếng Anh thông thạo hay ít nhất biết đối đáp trôi chảy với người nước ngoài. Sẽ có người nói đây là đề thi tuyển sinh học sinh chuyên môn tiếng Anh, ắt phải khó hơn đề thi thường. Đây chính là vấn đề tôi muốn nói.

Người ta cứ nhầm tưởng học chuyên môn tiếng Anh là cứ phải sưu tầm các cấu trúc khó, lạ, nhiều bẫy để đánh đố nhau. Ngày xưa chương trình dạy học sinh chuyên còn xa lạ với tiếng Anh bình thường hơn bây giờ nhưng qua đề thi của Trường phổ thông Năng khiếu, có thể thấy quán tính cũ vẫn còn đó.

Đích đến sau cùng của học sinh chuyên thường là các kỳ thi học sinh giỏi toàn quốc và như chúng ta đã thấy, đề thi học sinh giỏi nên các câu hỏi phải cực kỳ khó, tức cứ chăm chăm vào chuyện đánh đố học sinh chứ không phải kiểm tra mức độ sử dụng thành thạo tiếng Anh của các em.

Thi học sinh giỏi, sao không tổ chức thi theo kiểu hùng biện hay tranh luận theo nhóm? Các đội theo từng tỉnh thành sẽ bốc thăm đề tài, có chừng nửa giờ chuẩn bị và sau đó cử người lên thuyết trình, các đội khác cử người chất vấn. 

Thi kiểu này sẽ kéo theo cách học tranh biện trong lớp rất hữu ích và sôi nổi. Tuyển sinh lớp 10 chuyên Anh có thể chiếu cho thí sinh xem một phim ngắn chừng 30 phút rồi đặt câu hỏi, yêu cầu tóm tắt hay phân tích một chi tiết nào đó trong phim. Thi kiểu này sẽ tiếp nhận được nhiều học sinh giỏi tiếng Anh thật sự chứ không phải giỏi ngữ pháp.

Thử đọc đề thi SAT phần đọc viết của College Board, họ cũng kiểm tra ngữ pháp, từ vựng nhưng các câu hỏi đều dựa trên một thứ tiếng Anh chuẩn mực sử dụng trong môi trường đại học. 

Chẳng hạn, họ viết: "Former astronaut Ellen Ochoa says that although she doesn't have a definite idea of when it might happen, she _______ that humans will someday need to be able to live in other environments than those found on Earth". Các từ họ cho sẵn để thí sinh chọn điền vào chỗ trống gồm: a. demands; b. speculates; c. doubts; d. establishes - rất đơn giản.

Ngữ pháp họ hỏi cũng đơn giản, như câu: "In his 1963 exhibition Exposition of Music-Electronic Television, Korean American artist Nam June Paik showed how television images could be manipulated to express an artist's perspective. Today, Paik _______ considered the first video artist" kèm các chọn lựa: a. will be; b. has been; c. was; d. is".

Thế mà đề thi SAT là nhằm kiểm tra xem năng lực tiếng Anh và toán của học sinh có đủ cho các em theo học đại học, tức một yêu cầu cao chứ không phải thấp. Tiếng Anh sử dụng trong môi trường giảng dạy, nghiên cứu ở đại học là tiếng Anh chuẩn mực học sinh cần hướng đến chứ không phải một thứ tiếng Anh khô cứng, nặng nề, từ chương như các trường chuyên đang rèn cho các em.

Tận dụng tài nguyên AI

Không riêng gì tiếng Anh chuyên, đề thi môn tiếng Anh bình thường vào lớp 10 năm nay cũng hỏi toàn các điểm ngữ pháp quen thuộc trong nhiều năm qua. 

Cái sai của lối học này là học sinh chỉ chú tâm học các quy tắc như phân biệt cách đọc âm –ed cuối động từ ở thì quá khứ, khi nào thì đọc là /t/ khi nào đọc là /d/ chứ không phải qua rèn luyện thật nhiều câu đàm thoại và quen dần với cách đọc.

Tôi thử kiểm tra vài em vừa thi xong, nhiều em rất giỏi, làm bài đúng hết, rất rành rẽ cách đổi từ câu trực tiếp ra gián tiếp, cách hỏi câu láy, cách dùng thì trong các loại câu điều kiện… 

Thế nhưng các em chịu, không trả lời được ngay cả các câu trò chuyện đơn giản chỉ vì… không quen. Chúng ta mong muốn gì ở một em học sinh học xong phổ thông trung học, làm bài thi đạt điểm 10 hay trò chuyện được với người nước ngoài một cách tự tin?

Chính ở khía cạnh này, các đột phá trong AI tạo sinh trong hơn một năm qua buộc chúng ta phải suy nghĩ lại cách dạy, cách học ngoại ngữ, đặc biệt là với môn tiếng Anh. 

Các chatbot tạo sinh như ChatGPT hay Gemini bản chất là các mô hình ngôn ngữ lớn; cho nên dù ở nhiều trường hợp chúng còn sai sót, còn "hoang tưởng" bịa chuyện nhưng hoàn toàn có thể tin cậy chúng trong vấn đề ngôn ngữ, nhất là tận dụng chúng để học ngoại ngữ.

Các video bày cách sử dụng ChatGPT hay các ứng dụng tương tự, sử dụng API của OpenAI để học tiếng Anh có rất nhiều và rất cặn kẽ. Người dùng nên thử nghiệm vài ba ứng dụng, xem cái nào phù hợp với mình nhất thì xài.

Ở đây xin dẫn làm ví dụ ứng dụng Pi (pi.ai) là ứng dụng đơn giản nhất, chỉ cần gõ vào thanh địa chỉ "pi.ai" là xong chứ không cần tải về và cài đặt gì cho phức tạp. Sau khi tự giới thiệu tên, chọn giọng nói, chúng ta có thể trò chuyện thoải mái với Pi, nhờ nó hướng dẫn nói chuyện đủ loại đề tài.

Cái hay là bạn có thể chọn mức độ nói chuyện, tiếng Anh chập chững hay đã thành thạo. Còn gì hay bằng có một người bản ngữ sẵn sàng trò chuyện, sửa lỗi cho chúng ta, kiên nhẫn nói đi nói lại một đề tài, thậm chí nói chậm lại cho chúng ta theo dõi.

Cũng có những ứng dụng giúp chúng ta vừa coi phim trên YouTube hay Netflix vừa thấy cả phụ đề tiếng Anh lẫn tiếng Việt, có thể bấm vào từng từ hay cụm từ để được giải thích kỹ hơn, có thể nghe đi nghe lại nhiều đoạn.

Cũng có những tiện ích mở rộng (extension) của Chrome giúp chúng ta vừa đọc một bài viết bằng tiếng Anh, vừa học từ, học thành ngữ. Công cụ hỗ trợ học tiếng Anh có rất nhiều; vấn đề là bứt ra khỏi các ràng buộc học để thi theo cách học hiện nay để học nhằm giao tiếp - chắc chắn hữu ích hơn nhiều.

Cách học ngoại ngữ sẽ khác

Tờ The Atlantic có bài "The End of Foreign-Language Education" cho rằng nhờ AI, con người có thể không cần học một ngôn ngữ thứ nhì nữa.

Đúng là các AI tạo sinh như GPT-4o có thể giúp chúng ta trò chuyện thoải mái với người bản ngữ; trong đó người nào cứ dùng tiếng mẹ đẻ của người đó, máy sẽ lo phiên dịch thành lời ra tiếng của người kia y như trong các phim khoa học giả tưởng. 

Đúng là chúng dịch nhanh và chính xác, rồi còn tóm tắt một bài viết dài. Nhưng học một ngoại ngữ để có thể sử dụng thành thạo, không phải phụ thuộc máy móc là một lợi thế không so sánh được. Nói một ngôn ngữ khác cũng giống như nhìn thế giới bằng một cặp mắt khác với sự thông hiểu không AI nào có thể đem lại.

Con người vẫn sẽ học ngoại ngữ nhưng cách học sẽ khác trước. Rất có thể việc học ngoại ngữ sẽ đi song song với việc sử dụng thứ tiếng đang học cho công việc - tỉ lệ dựa vào AI ban đầu là cao, sau sẽ giảm dần khi kỹ năng của người học tăng dần.

Nói cách khác, việc học ngoại ngữ không khác gì thuê một thông dịch viên AI luôn đi theo chúng ta (xem cụ thể ở bài bên); thời gian đầu dựa vào thông dịch viên này nhiều nhưng càng thành thạo càng giảm để đi đến chỗ sa thải luôn thông dịch viên. 

Cách học như thế sẽ áp dụng cho mọi kỹ năng, từ nghe nói cho đến đọc viết. Công nghệ hiện nay đã có thể làm được chuyện này; cứ tưởng tượng vài ba năm nữa, mọi chuyện sẽ dễ dàng đến đâu.

Hiện nay tỉ lệ học sinh sử dụng kết quả điểm thi các kỳ thi như IELTS để miễn thi tốt nghiệp THPT môn tiếng Anh ngày càng cao, trong đó có phần là do học sinh học thi IELTS để chuẩn bị cho tương lai học đại học thay vì vướng vào lối học, lối thi từ chương. 

Chương trình học tiếng Anh ở nhà trường phổ thông sẽ càng lạc lõng với sự phổ biến của AI tạo sinh nếu không chịu thay đổi để đáp ứng.